Doğu Akdeniz’de yaşanan gelişmelerin temelinde devletler arasındaki güç mücadelesi ve jeopolitik öğelerin reel politiğe uygulanması gibi uluslararası ilişkilerin temel yapısına uygun saptamalar yapılsa da, özel olarak enerjinin odak noktası olduğu da bir gerçektir. Özellikle 2000’li yılların başından itibaren Güney Kıbrıs Rum Yönetimi’nin tek taraflı olarak ilan ettiği Münhasır Ekonomik Bölge (MEB) ve bu alanlarda verilen ruhsat sahaları, bölgede günümüzde yaşanan gelişmelerin ilk evresi olarak görülmelidir. GKRY’nin 2003 yılında Mısır, 2007’de Lübnan ve 2010 yılında İsrail ile imzaladığı MEB anlaşmaları, bölge ülkelerinin sürece dahil edilmesiyle birlikte bir meşruluk aracı haline getirilmiştir. Ruhsat sahaları ise enerji şirketlerinin bölgeye olan ilgilerinin artmasının bir diğer nedeni olarak geniş katılımlı bir uluslararası yapı haline gelmeye başlamıştır. Özellikle İtalya’nın ENI şirketinin, Mısır’ın deniz yetki alanı içerisinde keşfettiği 2015 tarihli Zohr gaz sahasıyla birlikte, bölgenin enerji jeopolitiği içerisinde yeri daha da belirgin bir hal almıştır.
Yunanistan-GKRY ikilisinin, Akdeniz’e kıyısı olan ve enerji jeopolitiğinde etkili birer oyuncu olan aktörleri bir araya getirme stratejisinin en somut göstergesi 14 Ocak 2019’da gerçekleşmiştir. Mısır, GKRY, Yunanistan, İsrail, Ürdün, Filistin ve İtalya Enerji Bakanları, 14 Ocak 2019 tarihinde Kahire’de bir araya gelerek Doğu Akdeniz Gaz Forumu’nun kurulduğunu açıkladılar. Bu açıklamaya göre forumun amacı; Doğu Akdeniz’deki doğalgaz kaynaklarının geliştirilmesi için diyalog ve işbirliği ortamı sağlamak olduğu ifade edilmiştir.1 Forumun üyelerine bakıldığında dikkate çeken en önemli aktör, İtalya’nın Doğu Akdeniz’de yer almamasına rağmen, sürecin içerisinde yeralmasıolmuştur.Ancakenerjişirketlerininbölgedekihidrokarbonkaynaklarınaolan ilgisi ve bu ilginin bir politik/stratejik öncelik halini alması; ENI şirketinin dolaylı olarak İtalya’nın stratejilerini anlamak açısından çıkarımlar sağlamaktadır. Özellikle GKRY’nin vermiş olduğu ruhsat sahalarından olan 3 numaralı parselde, ENI’nın yapmayı amaçladığı sondaj faaliyetlerinin Türk Deniz Kuvvetleri unsurları tarafından Şubat 2018’de engellenmiş olması dönüm noktalarından biri olmuş ve bu müdahale sonrasında ENI’nın bölgeden ayrılmasıyla GKRY-Yunanistan stratejisi sekteye uğramıştır2 . GKRY-Yunanistan; bu olumsuz durumu ortadan kaldırmak ve İtalya’yı yanlarında tutmak için, Doğu Akdeniz Gaz Forumu’nu oluşturmuşlardır. Forum; İtalya dışında Fransa ve Amerika Birleşik Devletleri’nin de üye olması hedeflenmektedir. Fransızların TOTAL, ABD’nin ise Exxon Mobil ile yaptıkları faaliyetlerde hedeflenen gelişmelerin somut işaretleri olmaktadır.
Forumun enerji alanındaki işbirliğinin yanı sıra, jeostratejik açıdan da yeni siyasi ittifaklara yol açtığı da görülmektedir. Özellikle Türkiye’nin forumun dışında bırakılması, bölge ülkelerinin birbiriyle ilişkilerinin iyi durumda bulunmaları da yukarıdaki belirtilen düşüncelerin doğruluğuna kanıt olmaktadır. 2010 yılında yaşanan Mavi Marmara Olayı ile İsrail, 2013 yılında Mısır’da gerçekleştirilen darbeyle birlikte seçilmiş hükümetin devrilmesi gibi gelişmeler; Türkiye’nin bu iki ülkeyle olan ilişkilerinin “en düşük seviyeye ”inmesine neden olmuştur. Bu durumun yarattığı fırsatları iyi değerlendiren Yunanistan-GKRY; Mısır ve İsrail ile yeni görüşme mekanizmaları oluşturarak, Türkiye karşıtı bir oluşum içerisine girmişlerdir. Belirtilen girişimlerin en önemlisi olan Doğu Akdeniz gazının bir boru hattı yardımıyla Avrupa pazarlarına ulaştırılmasını amaçlayan East Med projesi, ekonomik olarak Türkiye’den geçmesi durumundaki maliyet avantajına rağmen, Türkiye’yi enerji jeopolitiğinde dışarıda bırakmak için uzun bir güzergah üzerinden planlanmıştır.3 Uluslararası hukuk açısından duruma bakıldığında da, Türkiye’yi dışarıda bırakacak bir enerji projesinin aykırı olacağı anlaşılmaktadır. 30 Nisan 1982 tarihli Birleşmiş Milletler Deniz Hukuku Sözleşmesi madde 56 hükmüne göre; “Münhasır ekonomik bölgede sahildar devletin aşağıdaki hak, yetki ve yükümlülükleri vardır: Deniz yatağı üzerindeki sularda, deniz yataklarında ve bunların toprak altında canlı ve cansız doğal kaynaklarını araştırılması, işletilmesi muhafazası ve yönetimi konuları ile; aynı şekilde sudan, akıntılardan ve rüzgarlardan enerji üretimi gibi… Bölgenin ekonomik amaçlarla araştırılmasında ve işletilmesinde egemen hakları söz konusudur.” Yine aynı sözleşmenin 79.maddesinde “kıta sahanlığı üzerinde denizaltı kabloları ve petrol boruları” başlığı altında bir ülkenin kıta sahanlığından geçecekboru hatlarında, sahildar devletin egemenlik yetkisine sahip olduğu belirtilmektedir. Ohalde BMDHS’nin madde 56 ve 79 hükümlerine göre, Doğu Akdeniz’e kıyısı olan devletler, yani Türkiye, Mısır, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, GKRY, Lübnan,Suriye,İsrail ve Filistin söz hakkına haizdirler. Bu nedenle Türkiye ve KKTC hukuken devre dışı bırakılamaz. Gaz Forumu’nun da Yunanistan-GKRY stratejisinin benimsendiği bir yapı halinde oluşturulduğu görülmektedir. Oluşturulan yapının kurumsal bir örgüt haline gelmesi için üyeler arasında yoğun görüşmeler, 26 Temmuz 2019 tarihli toplantıda genel bir görüş olarak ifade edilmiştir. Bu bağlamda Doğu Akdeniz Gaz Forumu’nun 22 Eylül 2020 tarihli toplantısında forumun tüzüğü oluşturularak, kurumsal anlamda bir uluslararası örgüt haline gelmesi için somut adım atılmıştır.4 Yapılan anlaşma metnine, toplantıya katılmayan Filistin imza koymamıştır. İsrail Enerji Bakanı Yuval Steinitz, forumun üyesi olduğunu belirtmesine rağmen; Filistin’in tüzük anlaşmasına imza koymaması örgütsel yapılanma anlamında Doğu Akdeniz Gaz Forumu’nun birtakım eksikliklerini de ortaya koymaktadır.5 Ancak forum üyelerinin Fransa ve Birleşik Arap Emirlikleri ‘nin de yapıyadahilolmasınıistemeleride,Türkiyeileilişkileriiyiseviyede olmayan ülkelerle ilişkilerinin geliştirilmesi için araçsallık yaratmaktadır6 . Forum ülkeleri Türkiye’yi direkt olarak karşılarına almak istemeselerde,forumveyaörgütgibi oluşumlarla bu şekilde bir görünüm sergilemektedirler. Fransa ve Birleşik Arap Emirlikleri gibi Doğu Akdeniz’e kara veya deniz alanlarıbulunmayanülkelerinforuma davet edilip, Türkiye’nin dışarıdaki bırakılması tartışılması gereken bir olgu durumundadır.
Türkiye’nin en kısa zamanda söz konusu forum veya örgüt bazlı kurumsal kimliklere karşı, yeni politik hamleler ve stratejiler geliştirrmesi zorunludur. MEB sınırlarının belirlenmesi öngörüsünün gerçekleşmesi halinde; hem Türkiye’nin hem de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin deniz yetki alanlarında ihalelere çıkılarak ruhsat sahaları verilmesi uygun bir yöntem olabilir. Bu şekilde enerji şirketlerinin GKRY’nin ruhsat sahalarındaki etkinliğinin azaltılması sağlanmış olacaktır. Ayrıca forum üyelerinden bazı ülkelerle olan sorunların çözümü konusunda adımlar atılması da, Türkiye’nin uluslararası hukuka uygun, hak ve hakkaniyete dayalı politik stratejisinin değer kazanmasını kolaylaştıracak ve Mavi Vatanın korunmasını sağlayacaktır.
Emre ERDEMİR
BAU DEGS Uzmanı
1Reuters, (14 January 2019), “Eastern Mediterranean countries to form regional gas market”, https://www.reuters.com/article/us-egypt-energy-gas-idUSKCN1P81FG, (Erişim Tarihi: 27.09.2020).
2Sputnik, (23 Şubat 2018), “Akdeniz’deki sondaj geriliminde çarpışmaya ramak kalmış”, https://tr.sputniknews.com/dogu_akdeniz/201802231032373115-akdeniz-sondaj-gerilim-carpisma/, (Erişim Tarihi: 27 Eylül 2020).
3Ofir, Winter ve Gallia, Lindenstrauss, (3 Şubat 2019),“BeyondEnergy:TheSignificanceoftheEastern Mediterranean Gas Forum”, https://www.inss.org.il/publication/beyond-energy-significance-eastern-mediterranean-gas-forum/, (Erişim Tarihi: 27 Eylül 2020).
4BBC, (22 Eylül 2020), “Doğu Akdeniz Gaz Forumu: Türkiye’ye rakip altı ülke bölgesel kuruluş için anlaşma imzalarını attı”,https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54252161,(ErişimTarihi:27Eylül 2020).
5Anadolu Ajansı, (22 Eylül 2020), “Filistin, ‘Doğu Akdeniz Gaz Forumu Toplantısına Katılmadı”, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/filistin-dogu-akdeniz-gaz-forumu-toplantisina-katilmadi/1981779, (Erişim Tarihi: 27 Eylül 2020).
6 Dünya Gazetesi, (23 Eylül 2020), “6 ülke Doğu Akdeniz’de Türkiye’siz gaz forumu kurdu”, https://www.dunya.com/gundem/6-ulke-dogu-akdenizde-turkiyesiz-gaz-forumu-kurdu-haberi-482616, (Erişim Tarihi: 27 Eylül 2020).