ÖZET

Bu çalışmada Amerika Birleşik Devletleri’nin Doğu Akdeniz’e yönelik güvenlik politikaları Amerikan dış politikası bağlamında ele alınmıştır. Giriş kısmında, ABD dış politikasının Doğu Akdeniz bölgesine yönelik ilgisinin tarihsel arka planı verilirken keşfedilen enerji kaynakları ile bölgede başlayan güç dönüşümü genel aktörlerden ABD perspektifine doğru yansıtılmaya çalışılmıştır. Alt başlık açılarak Doğu Akdeniz’in ABD için jeostratejik öneminden bahsedilirken, Arap Baharından sonraki dönem ele alınmıştır. Bu bağlamda, Doğu Akdeniz havzasının Orta Doğu bölgesine yakınlığı sayesinde verdiği manevra kabiliyeti, büyük güç rekabetindeki konumu ve İsrail’in güvenliğinin sağlanmasındaki rolü gibi konuların altı çizilmiştir.

İkinci ana başlık olarak, ABD’nin Doğu Akdeniz Jeopolitiği çerçevesinde Yunanistan, GKRY ve İsrail ile gelişen askeri iş birliği konusu ele alınmıştır. Bu bağlamda, ABD’nin Doğu Akdeniz denkleminde Yunanistan, GKRY ve İsrail ile gelişen askeri iş birliğinin sebepleri aranmış ve Arap Baharı sonrasından itibaren ABD’nin bu koalisyonla birlikte düzenli olarak yaptığı muharip özelliklere sahip tatbikatlar (NEMESİS ve Noble Dina) ve kapsamı anlatılmıştır. Yine gelişen bu askeri iş birliğinin ABD’ nezdinde yasallaşma süreci ve onaylanan bu yasa tasarısının güvenlik perspektifinden etkileri tartışılmıştır.

Üçüncü ana başlık olarak, tarihsel izdüşümüyle ABD ve Türkiye ilişkilerinde derinleşen belirsizlikler ve Doğu Akdeniz denklemi seçilmiştir. Bu çerçevede, Türk-Amerikan ilişkilerinin nasıl başladığına dair bir giriş kısmı bulunurken akabinde Türk-Amerikan ilişkilerindeki krizlere ve belirsizliklere tarihsel arka plan ile yaklaşılmıştır. Johnson Mektubu, Kıbrıs ambargosu, Irak tezkeresinin reddedilmesi sonucunda gerçekleşen Süleymaniye hadisesi, Fettulahçı darbe girişiminin failinin ABD’de ikametgâh etmesi, S400 krizi ve ABD’nin PKK-YPG-PYD’e olan mütemadi desteği ele alınırken bu belirsizliklerin Doğu Akdeniz meselesini de etkilediği tezi öne sürülmüştür. Ayrıca, ABD’nin, Türkiye’nin silah ithalatındaki payı ve yerinden bahsedilmiştir. Bu başlığın son paragrafında ise, ABD’nin Doğu Akdeniz jeopolitiği çerçevesinde Türkiye ile yaptığı deniz eğitimleri ve Türkiye’nin tavizsiz sürdürdüğü ‘’Mavi Vatan’’ stratejisi sebebiyle Batı medyasında değişen Türkiye algısı vurgulanmıştır.

Dördüncü ve son ana başlık olarak, Arap Bahar’ından sonraki dönemde ABD’nin Mısır ve Libya ile ilişkisi ele alınmıştır. Bu hedefe yönelik, Arap Bahar’ı Libya ve Mısır ekseninde kısa bir biçimde özetlenirken, ABD’nin Arap Bahar’ındaki rolü tetkik edilmeye çalışılmıştır. ABD’nin Arap Baharı sonrası Mısır ile olan ilişkileri güvenlik bağlamında ele alınırken ABD’nin Mısır’a yaptığı askeri yardımlar ile birlikte Mısır’ın Doğu Akdeniz’de ABD’nin çıkarları ile uyumlu bir politika izlediğinin altı çizilmiştir. Fakat son dönemde değişen dinamikler ile bu durumun sürdürebilir olup olamayacağı da tartışılmıştır. Diğer bir taraftan Libya ile ilişkilerine bakıldığında ABD’nin M.Kaddafi’inin devrilmesindeki rolünden bahsedilip, Halife Hafter’e verilen örtülü desteğin Hafter’in başarısızlıkları ve Rus güdümüne girmeye başlaması sonucunda değiştiği vurgulanmıştır. 

Son ana başlık olarak sonuç kısmı yazılmış olmakla birlikte, ana başlıkların altında bulunan bilgiler tekrar gündeme getirilmiştir ve önemli görülen kısımlar tekrar vurgulanmıştır.

GİRİŞ

Doğu Akdeniz bölgesi , birçok bölgesel ve uluslararası gücün faaliyet gösterdiği bir bölge olmanın yanı sıra sahip olduğu jeopolitik konum ve enerji kaynakları sebebiyle küresel barış ve istikrar için kırılgan durumdadır. Bu nedenle, Doğu Akdeniz bölgesi, Amerika Birleşik Devletleri (ABD) için büyük ve derin bir önem arz etmektedir. ABD,  Doğu Akdeniz bölgesine yönelik politikalarını soğuk savaşın başlamasıyla birlikte NATO bünyesinde Türkiye’yi ve Yunanistan’ı kapsayan bir ittifak oluştururken, 1980’lerin başında diğer bir ittifak olarak da Mısır ve İsrail ile yakın ilişkiler geliştirmiştir. [1] Fakat, Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanan Limni ve Kardak krizleri, İsrail ve Türkiye arasında yaşanan Gazze ablukası ve Mavi Marmara saldırısı gibi krizlere ABD sessiz kalmış ve NATO aracılığı ile bölgedeki ağırlığını İsrail ve Yunanistan lehine arttırmaya başlamıştır. 2010 yılında ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezinin hazırladığı bir rapora göre 3,45 trilyon metreküplük doğalgaz Doğu Akdeniz bölgesinde bulunmaktadır. Araştırmalar sonucu ortaya çıkan Doğu Akdeniz’deki bu doğalgaz yatağı dünyanın en büyük doğalgaz yataklarından birisi olarak nitelendirilmektedir.[2]  Keşifler sonucunda ortaya çıkan doğalgaz sebebiyle Doğu Akdeniz bölgesindeki hareketlilikler artmaya başlamış ve bölgesel aktörlerin yanında küresel aktörler de bölgeye yoğun bir ilgi göstermeye başlamıştır. Örneğin, eski ABD Dışişleri Bakanlığı Müsteşar yardımcısı Mathew Palmer verdiği bir mülakatta keşfedilen yeni hidrokarbon yataklarının, bölgenin önemini giderek arttırdığını belirtirken, ABD’nin Yunanistan, Güney Kıbrıs Rum Yönetimi(GKRY) ve İsrail ile iş birliğinin ve dayanışmasının artacağını vurgulamıştır.[3]

 DOĞU AKDENİZ’İN ABD İÇİN JEOSTRATEJİK ÖNEMİ

Keşfedilen yeni enerji kaynaklarının dağıtımının yanı sıra Doğu Akdeniz bölgesi ABD için güvenlik bağlamında da kayda değer bir rol oynamaktadır. Arap Baharı ile Doğu Akdeniz’e kıyısı olan ülkelerin hükümetleri yıkılmaya başlamış ve akabinde ortaya çıkan gösterilerin daha sonradan iç savaşlara dönüşmesi sebebiyle Doğu Akdeniz bölgesi istikrarsızlaştırılmıştır. Arap baharı ile ortaya çıkan iç savaşlar aylar boyunca sürerken ABD, NATO aracılığı ile bazı ülkelerde bizzat bu iç savaşa müdahil olmuş ve belirli hedefleri savaş uçakları ile vurmuştur.[4] Arap Baharı ile birlikte meydana gelen iç savaş tehdidi kendisini Suriye’de de göstermiş ve Suriye’deki Esad rejiminin davetiyle Rusya bölgeye tekrar dönmüştür. Rusya’nın bölgeye dönüşü, Doğu Akdeniz’de ABD için tehdit oluşturmaktadır. Önceki ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, Rusya’yı ‘‘bölgenin istikrarını tehdit etmekle ve bölge ülkeleri arasındaki kaosu ve çatışmayı desteklemekle’’ itham etmiştir.[5] Bu yüzden, Amerika Birleşik Devletleri, Doğu Akdeniz’de giderek artan Rus yayılmacılığını azaltmak ve bölgedeki Rus etkisini kırmak için de politika geliştirmektedir. Ayrıca, Suriye krizine direkt müdahil olan ABD, zaman zaman donanması aracılığı ile Esad rejimine karşı saldırılarda bulunurken, rejime destek veren İran’ın da Akdeniz’e açılmasını engellemek amacıyla bölgeye asker yığmış ve Suriye’nin batısında askeri üsler kurmuştur.

Diğer bir taraftan da Doğu Akdeniz havzası, ABD’ye Orta Doğu bölgesine hızlı müdahale edebilme kapasitesi sağlarken Hint Okyanusu, Basra Körfezi ve Asya Pasifik bölgesine erişim için stratejik bir avantaj sağlamaktadır.[6] Yine ABD, Girit Adasındaki üssü sayesinde Süveyş-Karadeniz ve Süveyş-Cebelitarık deniz yoluna hâkim olarak deniz ticaretini kontrol edebilmektedir.[7] Üstelik, küresel sistemde tek kutupluluk özelliğini yitiren ABD, küresel hegemonya mücadelesindeki en büyük rakibi Çin’i durdurması gerekmektedir. Dolayısıyla, Doğu Akdeniz havzası bu mücadelede ABD için jeostratejik ehemmiyeti olan sahalardan birisidir çünkü Yunanistan’ın Pire limanının %66 hissesi Çinli Cosco Group Limited şirketi tarafından Kuşak Yol projesi kapsamında 368 milyon 500 bin Euro karşılığında satın alınmıştır.[8] Çin’in Kuşak Yol projesinin son durağı olan Yunanistan’ın Pire limanını satın alması Doğu Akdeniz havzasının Çin’in Kuşak Yol projesinin ekonomik kazanımı için dikkat çekici bir odak noktası olacağını göstermektedir. Amerika Birleşik Devletleri’nin büyük güç rekabetinde Çin’in ekonomik gücünü dengelemesi için Doğu Akdeniz’deki askeri etkinliğini arttırarak etkisini arttırması dış politikasının önceliklerindendir.[9]

Ayrıca, Doğu Akdeniz bölgesi, Amerikan dış politikasının önceliklerinden birisi olan İsrail’in güvenliğini sağlama metaforu için de gerekli bir sahadır. Nitekim, Amerika Birleşik Devletleri’nin Doğu Akdeniz’de 10 savaş gemisi, 130 savaş uçağı ve 9 bin askeri bulunmaktadır ve askeri varlığı günden güne artmaktadır.[10] Yunanistan’a, GKRY’e ve  İsrail’e desteğini sık sık yineleyen ABD, daha önceden NATO’nun Yunanistan’da bulunan fakat ABD tarafından kullanılan üç askeri üssüne yeni üsler ekleyerek üs sayısını beşe çıkarmıştır.[11] Dahası, ABD özellikle Yunanistan ve GKRY ile yaptığı askeri tatbikatları arttırmış ve Türkiye’ye karşı oluşturulan ve askeri bir oluşuma dönüştürülen ‘‘EastMed Boru Hattı Projesi’’ ni  desteklediğini ifade etmiştir.[12]


ABD’NİN DOĞU AKDENİZ JEOPOLİTİĞİ ÇERÇEVESİNDE YUNANİSTAN, KIBRIS RUM YÖNETİMİ VE İSRAİL İLE GELİŞEN ASKERİ İŞBİRLİĞİ

Arap Bahar’ının başlamasıyla ve Doğu Akdeniz bölgesinde enerji kaynaklarının keşfedilmesiyle birlikte ABD, bölgede Yunanistan, GKRY ve İsrail ile ilişkilerini geliştirmeye ve bölgede kendi çıkarlarını korumaya yönelik stratejik adımlar atmaya başlamıştır. Birbirleri arasında Münhasır Ekonomik Bölge anlaşmaları (MEB) imzalarken aynı zamanda askeri iş birliğini gösteren çeşitli askeri paktlar da imzalamışlardır.[13]  2010 yılında Doğu Akdeniz’de enerji kaynaklarının keşfedilmesiyle birlikte ABD liderliğindeki bu koalisyon Türkiye’yi ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ni (KKTC) dahil etmeden Doğu Akdeniz havzasında düzenli olarak askeri tatbikatlar gerçekleştirmiştir. Bu tatbikatlardan en büyüğü ve kapsamlı olanı Noble Dina (Kutsal Dina) tatbikatıydı. 2010 yılında yaşanan Mavi Marmara saldırı sebebiyle İsrail ve Türkiye arasında yaşanan kriz ile ABD ve İsrail ortaklığında başlayan bu tatbikata 2011 yılında İsrail’in teklifi üzerine Yunanistan, 2017 yılında ise GKRY katıldı.[14]  Noble Dina tatbikatı deniz ve hava gücünü içeren muharip özelliklere sahip olmanın yanı sıra Doğu Akdeniz’i tamamen kapsayarak geniş boyutlu olarak tasarlanmıştı. 2012 yılında gerçekleştirilen Noble Dina tatbikatına üç ülkeden 10 adet savaş gemisi ve çeşitli hava araçları katılırken Yunanistan ise 4 adet F-16, bir adet firkateyn ve bir adet deniz altı ile eşlik etti.[15] Tatbikat senaryosuna göre ABD, Yunanistan ve İsrail yapısı itibariyle Türk Hava Kuvvetlerine benzeyen sanal bir hava kuvvetlerine karşı petrol ve doğalgaz kuyularını koruma, denizaltı önleme ve hava kuvvetlerini etkisiz hale getirme görevlerini yerine getirmeye çalıştı.[16] 2013 yılında gerçekleştirilen Noble Dina tatbikatı ise ABD, İsrail ve Yunanistan’ın katılımıyla 7-21 Mart tarihleri arasında Girit Adasından Doğu Akdeniz’i kapsayacak bir şekilde yapıldı. [17] 2014 yılında icra edilen Noble Dina tatbikatı 28 Mart ve 10 Nisan tarihleri arasında Amerikan donanmasına ait 6.filonun da katılımıyla gerçekleşirken,[18] 2015 yılındaki Noble Dina tatbikatı 29 Nisan ve 14 Mayıs arasında o güne kadar olan Noble Dina tatbikatlarının en kapsamlısı olarak gerçekleşti.[19] 2016 yılındaki Noble Dina tatbikatı ise 30 Mart ve 14 Nisan arasında yapılırken,[20] 2017’deki Noble Dina tatbikatı 22 Mart ve 6 Nisan arasında icra edildi.[21] 2017 yılında kime karşı oluşturulduğu açık olan bu üçlü ittifaka GKRY’nin de dahil olmasıyla 2018 yılındaki Noble Dina tatbikatı 19 Mart ve 29 Mart arasında gerçekleştirilmiştir.[22] 2019 yılındaki Noble Dina tatbikatı ise 22 Mart ve 11 Nisan arasında yapıldı.[23]

Diğer taraftan Doğu Akdeniz bölgesinde yapılan diğer bir muharip tatbikat olan NEMESIS 2014 yılında ABD, İsrail, Yunanistan, GKRY ve çeşitli enerji şirketlerinin temsilcilerinin katılımıyla 11-12 Nisan tarihleri arasında GKRY’nin sözde ‘Münhasır Ekonomik Bölge’ ilan ettiği alanda gerçekleştirilmiştir.[24] 2015 yılında yapılan NEMESIS tatbikatı 3 Temmuz tarihinde yapılırken, müttefik ülkelerin donanmalarının ve uçaklarının yanı sıra ‘‘SAIPEM adlı şirkete ait bir sondaj platformu’’ da katıldı. [25] 2016 yılındaki NEMESIS tatbikatı, İsrail, GKRY, Yunanistan ve ABD’nin yanı sıra Fransa ve İngiltere’de katılımıyla 12 Ekim ve 14 Ekim arasında yapıldı.[26] 2017 yılındaki tatbikat 17 Ekim tarihinde icra edilirken,[27] 2018 yılındaki tatbikat ABD, Yunanistan, GKRY, İsrail ve İngiltere’nin fiili katılımı, Mısır, Ürdün ve İtalya’nın gözlemci olarak katılımıyla 10 savaş gemisi, 8 helikopter ve uçak ile 31 Ekim tarihinde yapıldı.[28] 2019 yılındaki NEMESİS tatbikatı ise ABD, Yunanistan, GKRY, İsrail ve İngiltere tarafından 14 Kasım tarihinde 13 gemi, 4 uçak ve helikopter, enerji şirketlerine ait 3 geminin katılımıyla gerçekleştirildi.[29] 2020’deki NEMESİS tatbikatı GKRY, Yunanistan, Mısır, Fransa, İsrail, İtalya ve ABD’nin katılımıyla 14 Ekim tarihinde GKRY tarafından ilan edilmiş sözde Münhasır Ekonomik Bölgenin birinci ve ikinci parsellerinde yapıldı.[30] Diğer bir taraftan da ABD Kongresinde Yunan ve Rum lobisinin etkin isimlerinden Senatör Bob Menendez ve Marco Rubio’nun hazırladığı ‘‘Doğu Akdeniz Güvenlik ve Enerji İşbirliği’’ adlı yasa tasarısı 2019 yılının Aralık ayında bir önceki ABD Başkanı Donald Trump tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiştir.[31] Güvenlik bağlamında değerlendirildiğinde ilk olarak, ABD, Kıbrıs adasında 33 yıldır iki yönetime de uyguladığı silah ambargosunu tek taraflı olarak Kıbrıs’taki Türkleri dışlayarak GKRY lehine kaldırdı. ABD’nin eski dışişleri bakanı Mike Pompeo 15 Eylül 2020 yılında verdiği demeçte GKRY’yi ABD’nin Doğu Akdeniz’deki ‘‘kilit ortağı’’ olarak tanımlarken iki ülke arasındaki güvenlik iş birliğini arttıracağını belirtti.[32] İkinci olarak, tasarı ABD tarafından Yunanistan’a 3 milyon ABD doları karşılığındaki askeri yardımı içerirken, bu yasa tasarısına göre ABD,  Rum ve Yunan ordularını eğitmek için 2 milyon ABD doları ayırmaktadır. Üçüncü olarak, ABD’nin Doğu Akdeniz’deki müttefiklerinin güvenliğinin, ABD’nin güvenliği açısından kritik bir öneme sahip olduğu vurgulanırken, Yunanistan’ın Doğu Akdeniz’in istikrarı için temel yapı taşı olduğunun altını çiziyor.[33] Tüm bu gelişmeler gösteriyor ki Yunanistan ve GKRY, ABD’nin Doğu Akdeniz denkleminde küçümsenmeyecek bir rol oynamaktadır. ABD’nin GKRY ve Yunanistan’a yönelik attığı bu adımlar, GKRY’deki Rus etkisini azaltmak için bir dış politika aracı olarak da değerlendirebilir. Hali hazırda, Rusya’nın GKRY’e bağlı Limasol şehrinde birçok Rusya Federasyonu vatandaşının yaşadığı biliniyor. Rusya’nın Limasol kentine yatırımları günden güne artarak devam etmenin yanı sıra askeri olarak Rus donanmasının uğrak bir yeri olan Limasol limanı Rusya tarafından önemli ölçüde bir askeri üs gibi kullanılmaktadır.[34] [35] Bu bağlamda, ABD tarafından desteklenen GKRY ve ABD arasındaki askeri işbirliğini arttıracak projelerin her ne kadar amacı GKRY’deki Rus varlığına yönelik olduğu düşünülse de artan askeri işbirliğinin ve GKRY’nin aldığı imtiyazlar Türkiye tarafından Kıbrıs’taki dengeyi bozacağından tepkiyle karşılanmıştır.[36] Ayrıca,  ABD ile GKRY arasında gelişen iş birliğinin bir örneği olarak ABD ve GKRY, 12 Eylül 2020 mutabakat muhtırası imzalamışlardır ve bu mutabakat muhtırası GKRY’de ‘‘Kara, Açık Denizler ve Liman Merkezi’’ kurulmasını içermektedir. Fakat Türkiye, bu mutabakat muhtırasının Kıbrıs Türklerinin dışlanarak meydana getirildiğini ve bu adımın Doğu Akdeniz’in istikrarına ciddi bir zarar vereceğini açık bir biçimde vurgulamaktadır.[37]

Sonuç olarak, ABD, Doğu Akdeniz’deki güvenlik politikalarını GKRY, Yunanistan ve İsrail üzerinden yürütmektedir. Bunun yansıması olarak ABD düzenli bir şekilde Doğu Akdeniz’de GKRY, Yunanistan ve İsrail ile Noble Dina ve NEMESİS gibi birçok askeri tatbikat gerçekleştirmiştir. Buna ek olarak, Doğu Akdeniz’de oluşturduğu bu ittifakı, ABD senatosu içindeki Yunan ve Rum lobisinin öncü isimlerinin hazırladığı yasa tasarısının onaylanmasıyla resmi bir hale getirmiştir. Tüm bu gelişmeler ışığında vurgulanması gerekir ki GKRY, Yunanistan, İsrail ve ABD arasında oluşturulan bu ortaklık ilerleyen günlerde daha da derinleşeceğe benziyor.

TARİHSEL İZDÜŞÜMÜYLE ABD VE TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE DERİNLEŞEN BELİRSİZLİKLER VE DOĞU AKDENİZ DENKLEMİ

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan itibaren başlayan Türk-Amerikan ilişkileri ikinci dünya savaşından sonra soğuk savaşın başlamasıyla ivme kazanmıştır. ABD, Truman Doktrini ve Marshall yardımlarıyla Türkiye’yi Sovyetler tehdidine karşı askeri ve ekonomik olarak desteklemiştir. Türkiye’nin NATO’ya katılışı ile tırmanışa devam eden Türk-Amerikan ilişkileri,1964’teki Johnson Mektubu ve 1975’te Türkiye’nin Kıbrıs’a adadaki Rum katliamını durdurmak maksadıyla yaptığı haklı müdahalesine tepki olarak ABD tarafından ilan edilen ambargo ile sekteye uğramıştır. Öte yandan, ABD’nin Irak’ı işgal etme kararı ile birlikte ABD, Türkiye’nin topraklarını kullanmak için 2003 yılında bir talepte bulunmuştur ve hükümet tarafından 1 Mart tezkeresi ile TBMM’ye sunulmuştur. Fakat, ABD, 1 Mart tezkeresinin TBMM’de kabul edilmeyişi ile birlikte kuzeydeki Kürtleri destekleme kararı almıştır. Tezkerenin kabul edilmeyişinin bir yansıması olarak ABD’nin Iraktaki işgal kuvvetlerine bağlı 173. Hava İndirme Tugayı ve peşmergeler tarafından Iraktaki Türk karargahındaki Türk Silahlı Kuvvetleri(TSK) mensuplarını derdest etme girişiminde bulunulmuştur. Bu olay, ABD ve Türkiye arasındaki ilişkilerin tekrardan gerilmesine sebep oldu.[38] 1 Mart tezkeresinin TBMM’de reddedilmesi ve sonrasında Süleymaniye’deki Türk karargahındaki askerlerin ABD ordusu tarafından sorgulanması Türk-Amerikan ilişkilerindeki büyük kırılmalarından birisi olarak değerlendirebilir. 2016 yılına gelindiğinde ise Fettulahçı terör örgütü tarafından gerçekleştirilen 15 Temmuz darbe girişimi Türk-Amerikan ilişkileri farklı bir boyuta taşınmıştır. Darbenin failinin ABD’de ikamet etmesi ve Türkiye tarafından defalarca yapılan iade talebinin ABD nezdinde karşılık bulamaması Türk-Amerikan ilişkilerindeki belirsizlikleri arttırmıştır.[39] Diğer yandan, Türkiye, hava savunma sisteminin ihtiyacı için NATO müttefiki ABD’den Patriot adı verilen füze sistemini satın alma talebinde bulunmuştur. Ancak bu talebin çeşitli bahaneler öne sürülerek karşılanmaması üzerine Türkiye, Rusya’dan S400 hava savunma sistemini satın almıştır. ABD ise Türkiye’nin Rus yapımı S400 hava savunma sistemini tedarik etmesine tepkiyle yaklaşırken, Türkiye’yi F35 programından çıkartmıştır ve CAATSA adı verilen bir dizi yaptırım da uygulamaya karar vermiştir.[40] Dahası, Türk- Amerikan ilişkilerindeki diğer bir muğlak durum ise hem ABD hem de Türkiye tarafından terör örgütü olarak tanınan PKK’nın Suriye’deki silahlı uzantısı PYD’nin ve YPG’nin ABD tarafından desteklenmesidir. ABD tarafından bir terör örgütüne binlerce tır askeri ekipman ve araç gönderilmesi Türkiye’nin tepkisini çekerken sert bir dille cevap verilmiştir.[41]

Diğer bir taraftan da Türk- Amerikan ilişkilerine güvenlik perspektifinden bakıldığında geçmişten bugüne kadar yadsınılamaz büyüklükte bir iş birliği ve ortaklık söz konusudur. Türkiye’nin Rus yapımı S400 hava savunma sistemi alması sebebiyle F-35 savaş uçağı programından çıkarılmasına rağmen ABD hala Türkiye’nin en büyük silah ithalatçısı konumundadır. Nitekim, 2008 ve 2018 yılları arasındaki veriler gösteriyor ki Türkiye’nin silah alımlarında ABD’nin payı %45,80 olarak hesaplanmıştır.[42]

Türk-Amerikan ilişkilerindeki tüm bu krizlere, sorunlara ve belirsizliklere bakıldığında ise hali hazırda var olanlara Doğu Akdeniz de eklenmiş gözükmektedir. Doğu Akdeniz bağlamında bakıldığında ise ABD ilk olarak Türkiye ve İsrail arasında yaşanan Mavi Marmara krizine sessiz kalmış ve buna müteakip Doğu Akdeniz’de İsrail ile birlikte askeri tatbikatlara başlamıştır. Daha sonradan Yunanistan’ın ve GKRY’nin katıldığı bu tatbikatlar ve Amerikan Kongresinden geçen Yunanistan’a ve GKRY’e bir dizi destek içeren yasa tasarısı ile ABD, Doğu Akdeniz denkleminde Türkiye’yi dışlayarak dengesiz bir biçimde Yunanistan’dan yana taraf olmuştur.[43] Ayrıca, Türkiye’nin benimsediği Mavi Vatan stratejisinin yansıması olarak Doğu Akdeniz’de uluslararası hukuktan doğan haklı menfaatlerini savunmak ve korumak amacıyla attığı adımlar, ABD’yi oldukça tedirgin etmiştir. Nitekim, ABD Eski Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, GKRY ziyareti sırasında ABD’nin Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki faaliyetlerinden açıkça huzursuz olduğunu dile getirmiştir.[44]  Yine Washington merkezli bir düşünce kuruluşu olan ve ABD kurumları ile bağlantısı bilinen Atlantik Konseyi (Atlantic Council) 2021 yılındaki ilk 10 risk ve fırsat adlı raporunda Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki faaliyetlerini de vurgularken, Türkiye’nin Deniz Hukuku Sözleşmesini ihlal ettiğini öne sürerek Türkiye’yi ‘haydut devlet’ (rogue state) statüsüne sokmaya çalışmıştır. [45]

 Tüm bunların yanı sıra,  Doğu Akdeniz’de Türkiyesiz bir politika yürütmeye gayret gösteren ABD, Yunanistan, GKRY ve İsrail ile süreklilik arz eden askeri tatbikatlar yapmasının yanında, bölgenin en güçlü ve en caydırıcı donanmasına sahip Türkiye ile de Doğu Akdeniz’de 2020 yılının Ağustos ayında ABD donanması ve Türk Donanmasının katılımıyla deniz eğitimleri gerçekleştirmiştir.[46] Bundan başka, Atlantik Konseyi  tarafından 5 Mart 2021 yılında yayımlanan bir yazıya göre ABD’nin Yunanistan için Türkiye’yi dışlamasının bölgedeki krizi daha da derinleştireceğini ve ABD’nin çıkarlarına büyük oranda etki edeceğinin altı çizilmiştir.[47] Batı dünyasında, Türkiye’yi dışlayan bir Doğu Akdeniz retoriğinin değişmesi Türkiye’nin Mavi Vatan politikasını tereddütsüz devam ettirmesi sonucunda kazandığı hareket alanı ve bölgesel denklemleri kendi lehine değiştirmesindeki başarısından kaynaklanmaktadır. Günden güne bölgenin dinamiklerini Türkiye lehine değiştirmektedir. ABD’nin Doğu Akdeniz’de değişen bu dinamiklere Türkiye’yi devre dışı bırakarak adapte olması mümkün görünmemekle birlikte Biden döneminde Doğu Akdeniz’de Türkiye ve ABD arasındaki güvenlik ve askeri iş birliğinin artması ABD’nin de çıkarına olacaktır.  

ARAP BAHARINDAN SONRAKİ DÖNEMDE ABD’NİN MISIR VE LİBYA İLE İLİŞKİSİ

2011 yılında Tunus’ta hükümete tepki olarak başlayan gösteriler kısa süre içerisinde büyük bir halk ayaklanmasına dönüşmüştür. Tunus Başbakanı Zeynel Abidin Bin Ali’nin ülkeyi terk etmesiyle birlikte ayaklanmalar başka ülkelere de sıçramıştır. Tunus’ta başlayan bu ayaklanmalarda ikinci büyük değişiklik Mısır’da gerçekleşmiş ve uzun yıllardır Mısır’ı idare eden Hüsnü Mübarek yönetimi düşmüştür. Bu ayaklanmaların üçüncü fazı Libya’da ortaya çıkmış fakat dönemin Libya Lideri M. Kaddafi’nin bu ayaklanmalara sert karşılık vererek rejim uçaklarının protestocuları bombalaması sebebiyle ayaklanmalar kısa sürede iç savaşa dönüşmüştür. ABD, NATO aracılığı ile Libya’da iç savaşa müdahil olmuş ve M. Kaddafi yönetimine ait belirli askeri üsleri ve binaları bombalamıştır. Daha sonrasında, NATO’nun M. Kaddafi’ye ait konvoyu vurmasıyla, konvoydan yaralı olarak kurtulan M. Kaddafi göstericiler tarafından linç edilerek öldürülmüştür.[48]

Mısır, ilk defa demokratik yollarla cumhurbaşkanı seçilen Muhammed Mursi döneminde başlarda ABD tarafından desteklenmiştir. Dönemin ABD Dışişleri Bakanı Hillary Clinton Mısır ziyareti sırasında ABD hükümetinin Mısır’a olan mali yardımlarının devam edeceğini Mısır ile İsrail arasındaki barış sürecinin başlaması gerektiğini belirtmiştir. Hemen hemen bir yıl sonra Mısır’da Genel Kurmay Başkanı Abdülfettah es-Sisi liderliğinde gerçekleşen darbe sonucu Mursi iktidarı sona ermiştir. ABD ilk başta Mısır’da gerçekleşen bu darbeyi görmezden gelmiştir ama daha sonradan ülkede şiddettin artması sebebiyle bir tepki olarak 2013 yılında Mısır’a yaptığı askeri yardımları kesmiştir. Mısır’ın silah alımlarında Rusya’ya yönelmesi ile birlikte ABD hükümeti 2013 yılında kestiği askeri yardımları 2015 yılında tekrar uygulamaya koymuştur. ABD’de D. Trump’ın başkan seçilmesi ile birlikte ABD- Mısır arasındaki askeri ilişkiler gelişmeye başlamıştır.[49] Bunun bir göstergesi olarak, Hüsnü Mübarek döneminde Mısır ve ABD ordularının katıldığı ve düzenli olarak yapılan fakat daha sonradan askıya alınan ‘Bright Star’ (‘Parlak Yıldız’) adlı askeri tatbikat 2017 yılında tekrar yapılmaya başlamıştır.[50]Ayrıca, ABD’nin Mısır’ın başkenti Kahire’nin yakınında bir hava üssü bulunurken, donanması için de Mısır’a ait limanları rahatlıkla kullanabiliyor

Mısır, Doğu Akdeniz bağlamında da ABD’nin politikalarına uyumlu bir strateji izlemektedir. Bundan dolayı,  Mısır, ABD tarafından desteklenen GKRY, Yunanistan ve İsrail koalisyonu ile muharip tatbikatlara katılırken askeri ve güvenlik iş birliği konusunda da koalisyon ülkeleri ile yakın ilişkilere sahiptir. Her ne kadar, Mısır, ABD ile Doğu Akdeniz bölgesinde tutarlı politikalar izlese de ABD’nin Türkiye’yi dışlayıcı politikalarına rağmen Türkiye’nin kıta sahanlığına saygılı bir biçimde enerji faaliyetlerinde bulundu.[51] Bundan dolayı, önümüzdeki süreçte Mısır ve Türkiye arasındaki krizlerin çözümlenerek ilişkilerin askeri boyutta da geliştirilmesi ABD’yi ve desteklediği koalisyonu rahatsız edebilir.

Diğer bir taraftan, NATO’nun 2011 yılında Libya’daki iç savaşa müdahil olarak M. Kaddafi rejimini devirmesi ile Libya’da bugün bile tam anlamıyla siyasi istikrar sağlanamamıştır. ABD’nin ilk zamanlarda Libya’daki güvenlik stratejisi her ne kadar ‘‘geriden liderlik’’ konsepti ile değerlendirilse de bölgedeki güç boşluğunu değerlendiren DAEŞ gibi terör örgütlerinin ortaya çıkması ve ülkenin Rusya gibi küresel bir rakip tarafından konsolide edilme girişimleri ‘‘geriden liderlik’’ konseptinin güvenlik politikaları bağlamında derecesinin artmasına neden olmuştur. Buna yönelik Obama ve Trump döneminde Libya’ya birçok ABD askeri gönderilirken içerisinde çeşitli askeri ekipmanların da bulunduğu bir dizi yardım yapılmıştır.  [52] M. Kaddafi rejiminin devrilmesinden sonra Libya’da elinde güç bulunan sivil ve askerlerin katılımıyla Ulusal Geçiş Konseyi (UGK) adlı bir oluşum ortaya çıktı. ABD bu oluşuma finansal olarak destek olunurken, 2014 yılına gelindiğinde ise uzun yıllardır ABD’de yaşayan ve geçmişte M. Kaddafi’ye karşı Amerikan dış istihbarat örgütü (CIA) ile iş birliğinde bulunan Halife Belkasım Hafter, başarısız bir darbe girişimi düzenlemiştir. Bu darbe girişiminden sonra günden güne güçlenen Hafter 2015 yılında Libya’nın meşru Ulusal Mutabakat Hükümeti (UMH) ve Tobruk merkezli Temsilciler Meclisi olarak ikiye bölünmesine neden oldu.[53] Hafter ’in Libya’da önemli bir güç kazanmasıyla birlikte ABD Libya’da yaşanan gelişmelere Hafter lehine tarafsız kalmaya başladı. 2019 yılına gelindiğinde dönemin ABD Başkanı D. Trump ile bir telefon görüşmesi gerçekleştiren Hafter Trablus’u kuşatmaya yönelik bir operasyon başlattı. [54] Özellikle, ABD’nin Trump döneminde bölgedeki müttefiklerinden Mısır, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin (BAE) görünür bir şekilde Hafter’i desteklemesi, ABD’nin Trump dönemindeki Libya politikalarında kayda değer bir rol oynadı. Ancak, Türkiye’nin Libya’ya verdiği askeri destek ile Trablus’a ilerlemeye çalışan Hafter ve arkasındaki güçler hüsrana uğradı. Hafter ‘in tüm bu başarısızlıkları sonucu ve Ruslar tarafından askeri olarak desteklenmesi sonucunda ABD, Libya’da ABD’ye ait bir insansız hava aracının Rus yapımı hava savunma sistemleri tarafından düşürüldüğünü öne sürerek Hafter’e yönelik ‘örtülü desteğini’ gözden geçirdi.[55] Bundan dolayı, ABD, Rusya tarafından da desteklenen Hafter’i ateşkese zorlarken barış sürecinden de Rusya’yı edilgenleştirmek istedi. Ayrıca, Hafter ve UMH arasındaki silahlı kavganın şiddetinin artması sebebiyle ABD, Libya’da bulunan askeri varlığını geçici olarak geri çekti. Libya’daki güç mücadelesini dikkatle izleyen ABD, Libya’da Türkiye ve ABD tarafından bölgedeki en büyük tehdit olarak nitelendirilen Rusya arasındaki mücadelede NATO müttefiki Türkiye’yi açıkça desteklemezken iki tarafa da askeri varlıklarını derhal sonlandırması hususunda telkinlerde bulunmuştur.[56] Fakat, ABD’nin, Rusya’ya karşı tavrı belirgin olan J. Biden döneminde, BAE tarafından fonlanan Rus merkezli özel askeri şirketi Wagner Grubu’nun etkisiyle artan Rusya’nın Libya’daki nüfuzunu dengelemek amacıyla Libya politikasında Ulusal Mutabakat Hükümeti’nin lehine müdahalelerde bulunması şaşırtıcı olmayacaktır.  

SONUÇ

Doğu Akdeniz bölgesi sahip olduğu enerji kaynakları sebebiyle günden güne cazibesini arttırmaktadır. Soğuk savaşın başlangıcı ile bölgeye ilgisi artan ABD, bölgenin önemli ülkeleri ile müttefiklik ilişkileri geliştirmiştir ve bölge ülkeleri arasında yaşanan krizlerde dengeleme yoluna gitmiştir. ABD’nin tek kutupluluk özelliğini yitirmesi ile ortaya çıkan yeni aktörler, bölgedeki bazı ülkelerin birbirleri arasında yaşadığı krizler ve Arap baharı gibi unsurlar bölgeyi daha karmaşık bir hale getirmiştir. Suriye vasıtasıyla Doğu Akdeniz denklemine giren Rusya, Libya’daki güç dönüşümünde de havzada önemli bir aktör haline gelmiştir. Diğer taraftan, Çin’in, her ne kadar Doğu Akdeniz’de güvenlik bağlamında kayda değer bir faaliyeti olmasa da Kuşak-Yol projesi kapsamında bölgeye ciddi bir ilgi göstermektedir. ABD, bugün büyük güç rekabetinde yayılmacı politikalar izleyen Rusya ve şu anda ABD’nin en ciddi rakibi Çin ile mücadele etmek zorundadır. Çin’in Kuşak-Yol projesi kapsamında bölgeye olan devasa yatırımları ve Rusya’nın tekrardan bölgeye dönüşü ile değişen dinamikler, ABD’nin küresel hegemonyasını devam ettirmesi için baş etmesi gereken zorluklardandır. Bu yüzden, Doğu Akdeniz havzası da bu büyük güç rekabetinin mücadele alanlarından birisidir. Aynı zamanda, ABD, Ortadoğu ülkelerinde birçok askeri üsse ve personele sahiptir. Doğu Akdeniz bölgesinin sahip olduğu jeostratejik konum ABD’ye Ortadoğu’ya çabuk bir geçiş imkânı sağlamaktadır.

Bölgedeki ülkeler ile ilişkilere bakıldığında, ABD, Yunanistan, GKRY ve İsrail’i açık bir biçimde hem askeri hem de siyasi olarak desteklemektedir. ABD tarafından bu ülkelere hibe edilen askeri ekipmanlar ve birbirleri arasında Doğu Akdeniz’de gerçekleşen muharip özelliklere sahip tatbikatlar, ABD’nin Doğu Akdeniz politikasını kimler üzerinden yürüttüğünün açık ilanıdır. Her ne kadar, bu vekalet savaşının ana hedefi bölgede artan Rus ve Çin etkisi olsa da bu durum Türkiye’nin çıkarları ile bağdaşmamaktadır. ABD’nin Doğu Akdeniz’de Yunanistan, GKRY ve İsrail’e olan açık desteğinin sebepleri arasında Türk-Amerikan ilişkilerindeki belirsizlikler ve kırılganlıkların yerinin iki ülke tarafından da artık özümsenmeyecek durumda olmasındandır.15 Temmuz Darbe girişiminin failinin ABD tarafından iadesinin gerçekleşmemesi, S400 krizi sonrası Türkiye’nin F35 programından çıkarılması ve ABD’nin PKK terör örgütünün Suriye kolu olan YPG ve PYD’e olan desteği gibi müphemlikler ABD’nin Doğu Akdeniz’deki politikasına ekseriyetle etki etmiştir. Ancak, Türkiye’nin tavizsiz Doğu Akdeniz politikası ve Libya’da Ruslar tarafından desteklenen Hafter’e karşı Birleşmiş Milletler (BM) tarafından tanınan Ulusal Mutabakat Hükümetine verdiği askeri ve siyasi destek Türkiye’yi bölgede hiçbir gücün dışlayamayacağını ortaya koymuştur. Nitekim, bu durum ABD’nin Libya politikasında kendini göstermiştir. Suudi Arabistan, Mısır ve BAE etkisi ile önceki ABD Başkanı Trump’ın Hafter’e örtülü desteği, Hafter’in Türkiye karşısında aldığı hezimet sonucunda ortadan kalmıştır.

ABD’nin Mısır ile ilişkilerine bakıldığında Mısır’a yapılan askeri yardımlar dikkat çekmektedir. ABD, İsrail’den sonra en çok askeri yardımı Mısır’a sağlamıştır. Bundan dolayı da Mısır hükümeti ile yakın ilişkilere sahiptir. Mısır’da değişen iktidarların meydana getirdiği krizler bu yardımları kısa süreliğine durdursa da tekrardan başlamıştır. Aynı zamanda, ABD’nin Mısır ile yaptığı askeri tatbikatlar, ABD ve Mısır arasındaki yakın güvenlik iş birliğini anlamak için güçlü emarelerdendir. Bundan mütevellit, Mısır, Doğu Akdeniz’de ABD’nin öncülüğünü yaptığı GKRY, Yunanistan, İsrail’den oluşan koalisyonun politikalarıyla aynı doğrultuda strateji izlemektedir. Fakat, bu durumun geleceği Mısır ve Türkiye ilişkilerinde olumlu anlamda dönüşümlerin yaşanmasından dolayı tartışmalı gözükmektedir.

Arap Baharı ile birlikte dönüşümün yaşandığı Orta Doğu jeopolitiğinde Libya’da bu dönüşümden payını almıştır. ABD’nin Libya’ya yönelik kapsamlı bir politika ortaya koyamaması ülkenin istikrarını doğrudan hedef almıştır. Geçen 10 yıl süre içerinde bugün bile hala tam anlamıyla bir siyasi tutarlılık sağlamaması ile bölgedeki güç boşluğundan terör örgütleri faydalanmıştır. Bunun üzerine ABD’nin Libya politikasında bir dönüşüm yaşanmıştır. Obama döneminin son döneminde gerçekleşen bu politika değişikliği Trump döneminde de devam etmiştir. BM tarafından tanınan Libya’nın meşru hükümeti UMH’ye finansal olarak desteğini devam ettiren ABD, Rusya’nın Libya’da etkisini arttırmasıyla, ABD bölgedeki Rus tehlikesine karşı güvenlik bağlamında da önlemler almaya başlamıştır. ABD, yeni başkanı J. Biden döneminde de Libya’ya yönelik politikalarının bu doğrultuda devam edeceğinin sinyalleri vermiştir.

TÜRK DEGS Gönüllü Destek Araştırmacısı
Mehmet AKTAŞ

Sözü Geçen Çalışmalar

Özekin, Muhammed Kürşad. 2020. «Doğu Akdeniz’de Değişen Enerji Jeopolitiği ve Türkiye.» Güvenlik Stratejileri Dergisi 23.

Özer, Sarp. 2021. Egypt’s respect for Turkish continental shelf ‘important’. 06 Mart . Erişildi: Mart 19, 2021. https://www.aa.com.tr/en/middle-east/egypt-s-respect-for-turkish-continental-shelf-important-/2167092.

Özkan, Ömer. 2020. «Arap Baharı Sonrası ABD'nin Libya Politikası.» LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi 181-183.

Aksut, Fahri. 2020. Turkey slams US lifting arms embargo on Greek Cypriots. 01 September. Erişildi: February 09, 2021. https://www.aa.com.tr/en/turkey/turkey-slams-us-lifting-arms-embargo-on-greek-cypriots/1960255.

Alterman, Jon B, ve Heather A. Conley. 2018. Restoring the Eastern Mediterranean as a U.S. Strategic Anchor. CSIS.

Anadolu Agency. 2018. Erdogan slams US: ‘You tried to deceive us’. 20 March. Erişildi: February 28, 2021. https://www.aa.com.tr/en/politics/erdogan-slams-us-you-tried-to-deceive-us-/1094062.

—. 2013. Military exercise held in Mediterranean Sea. 08 March. Erişildi: January 25, 2021. https://www.aa.com.tr/en/world/military-exercise-held-in-mediterranean-sea/267375.

Anadolu Ajansı. 2012. Akdeniz'de askeri tatbikat. 28 Mart. Erişildi: Ocak 25, 2021. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/akdenizde-askeri-tatbikat/375279.

—. 2016. Yunanistan'ın en büyük limanı resmen Çinlilerin. 08 Nisan. Erişildi: Ocak 20, 2021. https://www.aa.com.tr/tr/dunya/yunanistanin-en-buyuk-limani-resmen-cinlilerin/551781.

Aydınlık. 2021. '' ABD'den Doğu Akdeniz Açıklaması''. Erişildi: Ocak 21, 2021. https://www.aydinlik.com.tr/abd-den-dogu-akdeniz-aciklamasi-dunya-haziran-2019-1.

BBC. 2011. NATO uçakları Kaddafi'ye ait binaları vurdu. 25 Nisan. Erişildi: Ocak 15, 2021. https://www.bbc.com/turkce/haberler/2011/04/110425_nato_gaddafi.

—. 2018. Times: Kıbrıs'a para akıtan Rusların adada siyasi partileri de var. 23 Nisan. Erişildi: Şubat 07, 2021. https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-43860936.

BRTK. 2020. “Nemesis 2020” tatbikatı dün icra edildi. 15 Ekim. Erişildi: Şubat 04, 2021. https://brtk.net/nemesis-2020-tatbikati-dun-icra-edildi/.

Burrows, Mathew, ve Robert A. Manning. 2020. The top ten risks and opportunities for 2021. 16 December. Erişildi: March 02, 2021. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/new-atlanticist/the-top-ten-risks-and-opportunities-for-2021/.

Chulov, Martin, ve Julian Borger. 2019. Trump officials snub strongman Khalifa Haftar as US shifts course on Libya. 8 June. Erişildi: March 20, 2021. https://www.theguardian.com/us-news/2019/jun/08/libya-civil-war-khalifa-haftar.

Coats, LTJG Benjamin. 2019. VP-9 Participates in Israeli-Led Exercise Noble Dina. 21 May. Erişildi: February 02, 2021. https://www.c6f.navy.mil/Press-Room/News/News-Display/Article/1853260/vp-9-participates-in-israeli-led-exercise-noble-dina/.

Crospey, Seth. 2015. U.S. Policy and the Strategic Relationship of Greece, Cyprus, and Israel: Power Shifts in the Eastern Mediterranean. Monograf, Hudson Institute.

Denizhaber. 2015. Güney Kıbrıs Doğu Akdeniz'de tatbikat üstüne tatbikat yapıyor! 03 Temmuz. Erişildi: Şubat 03, 2021. https://www.denizhaber.net/guney-kibris-dogu-akdenizde-tatbikat-ustune-tatbikat-yapiyor-haber-62722.htm.

Deutsche Welle. 2021. ABD'den Türkiye ve Rusya'ya: Libya'dan çekilin. 28 Ocak. Erişildi: Mart 20, 2021. https://www.dw.com/tr/abdden-türkiye-ve-rusyaya-libyadan-çekilin/a-56374929.

—. 2020. Doğu Akdeniz'de Türkiye-ABD ortak eğitimi. 26 Ağustos. Erişildi: Mart 06, 2021. https://www.dw.com/tr/doğu-akdenizde-türkiye-abd-ortak-eğitimi/a-54708642.

Doster, Barış. 2021. ‘Mavi Vatan’ kavramının müellifi emekli Tümamiral Cem Gürdeniz: "Yunanistan dolaylı sömürge". 28 Şubat. Erişildi: Mart 21, 2021. https://www.cumhuriyet.com.tr/haber/mavi-vatan-kavraminin-muellifi-emekli-tumamiral-cem-gurdenizle-son-gelismeleri-konustuk-yunanistan-dolayli-somurge-1817015.

Durmuş, Remzi. 2011. «Geçmişten Günümüze Türk - Amerikan İlişkileri.» Tasam.org. 13 Eylül. Erişildi: Şubat 13, 2021. https://tasam.org/tr-TR/Icerik/4118/gecmisten_gunumuze_turk_-_amerikan_iliskileri_.

Egypt Today. 2017. Egypt-US exercise Bright Star 2017 continues. 17 September. Erişildi: March 19, 2021. https://www.egypttoday.com/Article/1/23287/Egypt-US-exercise-Bright-Star-2017-continues.

Euronews. 2020. ABD: ''Rusya, Akdeniz'de istikrarı tehdit ediyor; bölgede kaos ve ayrılık tohumları ekiyor''. 15 12. Erişildi: Ocak 16, 2021. https://tr.euronews.com/2020/12/15/abd-rusya-akdeniz-de-istikrar-tehdit-ediyor-bolgede-kaos-ve-ayr-l-k-tohumlar-ekiyor.

Hellenic Navy . 2017. Exercise “NOBLE DINA 2017” . 07 April. Erişildi: January 30, 2021. https://www.hellenicnavy.gr/en/news/latest-news/item/8062-exercise-noble-dina-2017.html.

İleri, Kasım. 2020. Obama'dan Trump'a ABD'nin savrulan Libya stratejisi. 17 Ocak. Erişildi: Mart 16, 2021 . https://www.aa.com.tr/tr/dunya/obamadan-trumpa-abdnin-savrulan-libya-stratejisi/1705499.

in-cyprus. 2018. Large-scale multinational military exercise conducted in Cyprus (video+pictures). 31 October. Erişildi: February 03, 2021. https://in-cyprus.philenews.com/large-scale-multinational-military-exercise-conducted-in-cyprus-videopictures/.

Jakes, Lara. 2020. U.S. Imposes Sanctions on Turkey Over 2017 Purchase of Russian Missile Defenses. 14 December. Erişildi: February 28, 2021. https://www.nytimes.com/2020/12/14/us/politics/trump-turkey-missile-defense-sanctions.html.

Kanavakis, Stelios. 2016. Exercise Noble Dina 2016 in Greece with Hellenic Navy, US Navy and Israeli Navy. 25 April. Erişildi: January 29, 2021. https://www.navyrecognition.com/index.php/news/defence-news/2016/april-2016-navy-naval-forces-defense-industry-technology-maritime-security-global-news/3876-exercise-noble-dina-2016-in-greece-with-hellenic-navy-us-navy-and-israeli-navy.html.

Kanavakis, Stellious. 2016. Exercise Noble Dina 2016 in Greece with Hellenic Navy, US Navy and Israeli Navy. 25 April. Erişildi: February 01, 2021. https://www.navyrecognition.com/index.php/news/defence-news/2016/april-2016-navy-naval-forces-defense-industry-technology-maritime-security-global-news/3876-exercise-noble-dina-2016-in-greece-with-hellenic-navy-us-navy-and-israeli-navy.html.

Kancı, Mehmet A. 2020. Enerji projesiyle Türkiye’yi kuşatmak: EastMed’in dönüşümü. 08 Eylül. Erişildi: Ocak 24, 2021. https://www.aa.com.tr/tr/analiz/enerji-projesiyle-turkiye-yi-kusatmak-eastmed-in-donusumu/1966210.

Karahan, Selim. 2019. Silah ticaretinde tablo Rusya'nın girmesiyle dengelendi. 13 Aralık. Erişildi: Mart 1, 2021. https://www.haberturk.com/silah-ticaretinde-tablo-rusya-nin-girmesiyle-dengelendi-2531554-ekonomi.

Kokkinidis, Tasos. 2017. Multinational Military Exercise Takes Place in Cyprus. 17 October. Erişildi: February 03, 2021. https://greekreporter.com/2017/10/17/multinational-military-exercise-takes-place-in-cyprus/.

Kuduoğlu, Alptuğ. 2018. «Camp David Sonrası ABD-Mısır Yakınlaşması: Askeri Boyut.» Türkiye Ortadoğu Çalışmaları Dergisi 122-130.

Meijer, Hugo, ve Marco Wyss. 2018. «Greece, Cyrus, and Albania.» The Handbook of European Defence Policies and Armed Forces içinde, yazan Dionysios Chourchoulis, 323. Oxford University Press.

Memleket. 2016. Güney Kıbrıs’ta “Nemesis 2016” tatbikatı. 12 Ekim. Erişildi: Şubat 03, 2021. https://www.memleket.com.tr/guney-kibrista-nemesis-2016-tatbikati-964819h.htm.

Menteş, Talha. 2019. Doğu Akdeniz’de savaş talimi. 15 Kasım. Erişildi: Şubat 04, 2021. https://www.yenisafak.com/dunya/dogu-akdenizde-savas-talimi-3514361.

navaltoday. 2014. Multinational Exercise Noble Dina Concludes. 10 April. Erişildi: January 26, 2021. https://www.navaltoday.com/2014/04/10/multinational-exercise-noble-dina-concludes/.

Perspektif. 2021. Biden Döneminde Türkiye-ABD İlişkileri. 20 Ocak. Erişildi: Mart 1, 2021. https://www.perspektif.online/biden-doneminde-turkiye-abd-iliskileri/.

Reuters. 2020. Pompeo says U.S. 'deeply concerned' over Turkey actions in east Med. 12 September. Erişildi: March 01, 2021. https://www.reuters.com/article/us-usa-pompeo-cyprus-idUSKBN2630ZN.

RIKnews. 2021. 'Doğu Akdeniz Güvenlik ve Enerji Ortaklığı' tasarısı onaylandı. . 05 Şubat. Erişildi: Şubat 06, 2021. https://tr.riknews.com.cy/tr/article/2019/12/20/dogu-akdeniz-guvenlik-ve-enerji-ortakligi-tasarisi-onaylandi-8648699/.

Snow, Shawn. 2019. AFRICOM demands return of US drone shot down by Russian air defenses over Libya. 10 December. Erişildi: March 20, 2021. https://www.militarytimes.com/flashpoints/2019/12/10/africom-demands-return-of-us-drone-shot-down-by-russian-air-defenses-over-libya/.

Sputnik. 2019. ABD Dışişleri: Doğu Akdeniz bizim açımızdan stratejik öneme sahip. 8 Haziran. Erişildi: Ocak 14, 2021. https://tr.sputniknews.com/abd/201906081039275561-abd-disisleri-dogu-akdeniz-bizim-acimizdan-stratejik-oneme-sahip/.

Sputniknews. 2017. Rus savaş gemisi Severomorsk, Kıbrıs'ın Limasol Limanında. 06 Mayıs. Erişildi: Şubat 08, 2021. https://tr.sputniknews.com/avrupa/201705061028369182-rus-savas-gemisi-severomorsk-kibris-limasol-limaninda/.

Staff, Reuters. 2020. U.S. to lift 33-year arms embargo on Cyprus, angering Turkey. 15 Semtember. Erişildi: February 06, 2021. https://www.reuters.com/article/usa-cyprus-turkey-int-idUSKBN25S65D.

Sudagezer, Elif. 2020. 'Girit, uzun vadede ABD'nin bölgedeki en büyük üssü haline gelebilir'. 01 Ekim. Erişildi: Ocak 20, 2021. https://tr.sputniknews.com/columnists/202010011042947989-girit-uzun-vadede-abdnin-bolgedeki-en-buyuk-ussu-haline-gelebilir/.

—. 2020. 'Girit, uzun vadede ABD'nin bölgedeki en büyük üssü haline gelebilir'. 10 Ekim. Erişildi: Ocak 22, 2021. https://tr.sputniknews.com/columnists/202010011042947989-girit-uzun-vadede-abdnin-bolgedeki-en-buyuk-ussu-haline-gelebilir/.

T.C. Dışişleri Bakanlığı. tarih yok. Türkiye-Amerika Birleşik Devletleri Siyasi İlişkileri. Erişildi: Şubat 27, 2021. http://www.mfa.gov.tr/turkiye-amerika-birlesik-devletleri-siyasi-iliskileri.tr.mfa.

Taşçıoğlu, Ömer Lütfi. 2018. «YUNANİSTAN'IN VE GKRY'NİN ABD, İSRAİL, MISIR ARAP CUMHURİYETİ (MAC), İNGİLTERE VE FRANSA İLE YAPTIĞI ORTAK ASKERİ TATBİKATLAR.» Social Sciences Studies Journal 6436.

TANCHUM, MICHAEL. 2015. «A NEW EQUILIBRIUM: THE REPUBLIC OF CYPRUS, ISRAEL, AND TURKEY IN THE EASTERN MEDITERRANEAN STRATEGIC ARCHITECTURE.» Library.fes. Erişildi: January 27, 2021. https://library.fes.de/pdf-files/bueros/zypern/12481.pdf.

the US Senate-Foreign Relations. 2019. S.1102 - Eastern Mediterranean Security and Energy Partnership Act of 2019. 07 Ekim. Erişildi: Şubat 07, 2021. https://www.congress.gov/bill/116th-congress/senate-bill/1102/text.

TRT WORLD. 2020. Turkey denounces deal between US, Greek Cypriots. 14 September. Erişildi: February 10, 2021. https://www.trtworld.com/turkey/turkey-denounces-deal-between-us-greek-cypriots-39732.

Tsolakidou, Stella. 2012. Greece Joins Israel-USA Military Exercise in Southern Mediterranean. 28 Mart. Erişildi: Ocak 25, 2021. https://greekreporter.com/2012/03/28/greece-joins-israel-usa-military-exercise-in-southern-mediterranean/.

Tuygan, Ali. 2011. «Arap Baharı ve Libya Örneği.» Mülkiye Dergisi 151-153.

Wilson, Grady. 2021. To manage tensions between Turkey and Greece, the US should look to history. 05 March. Erişildi: March 17, 2021. https://www.atlanticcouncil.org/blogs/turkeysource/to-manage-tensions-between-turkey-and-greece-the-us-should-look-to-history/.

Yaycı, Cihat. 2020. Doğu Akdeniz'in Paylaşım Mücadelesi ve Türkiye. Kırmızıkedi Yayınevi.