Kabotaj Bayramı
TÜRK DEGS Gönüllü Araştırmacıları Görkem OVALI- Burak ÇINAR
Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün ileri görüşlülüğünün neticelerinden biri olan ve 1926 yılında çıkarılan Kabotaj Kanunu ile; ülkemiz topraklarının kurtuluşunun akabinde Mavi Vatan’da egemenliğimizi ve bağımsızlığımızı ilan etmiş olduk.
Denizcilik sektörü; bu kanun ile güçlenerek, ülkemizin ekonomi alanındaki kalkınmasına çok önemli katkılarda bulunmuş ve uluslararası sahada değerli atılımlar gerçekleştirmiştir.
Denizciliğe gereken önemi ve önceliği vermek, deniz kaynaklarından en verimli şekilde yararlanabilmek, bu alandaki rekabet gücümüzün ve etkinliğimizin artırılması bakımından da büyük önem taşımaktadır. “Denizci Ülke Denizci Millet” ülküsü en önemli vazifemizdir.
Bütün gayretlerimiz; ülkemizin denizcilik sektöründe hak ettiği yere gelmesi ve Mavi Ekonomi ’nin ülkemize ve milletimize olan katma değerinin artırılması yönündedir.
Denizciliğimizin bugünlere gelmesinde emeği geçenlere şükranlarımı sunarken, deniz şehitlerimizi de rahmet ve saygıyla anıyoruz.
Bir devletin, kıyılarındaki limanlar arasında yapılan deniz taşımacılığı hakkının yalnız kendi bayrağını taşıyan gemilere tanınması hakkıdır. Başka bir deyişle Kabotaj: Bir devletin gölleri, nehirleri, karasuları içine kalan denizleri ülkemizde cumhuriyetten önce ticaretin çoğunluğu gayrimüslimlerin elinde olmasından sebep onlar tarafından yönetiliyordu. Ticari amaçlarla deniz yoluyla ülkemize gelen Avrupa devletleri ülkemizde denizcilik alanındaki limancılık, yükleme, boşaltma, yakıt su kumanya ikmali, romörkör, onarım gibi hizmet ve faaliyetlerimizi yetersiz buluyorlardı. Denizcilik konusunda yetişmiş yeteri miktarda uzman insan kaynağımız bulunmuyordu.
1 Temmuz 1926’da Kabotaj Kanunu çıkarılarak yürürlüğe giren ve “Kabotaj Kanunu” olarak da anılan bu kanun Türk denizciliği için gerçek bir dönüm noktası olmuş ve Türk kıyılarında deniz taşımacılığı, limanlar yükleme, gemi işlemciliği ve taşımacılığı Türk vatandaşlarına ve Türk gemilerine verilmiştir. Böylece, kabotaj hakkının Türkiye’ye geçişi, ilk kez 1 Temmuz 1935’te “Denizcilik Bayramı”, 1 Temmuz 1939’da ilk kez “Kabotaj ve Denizcilik Bayramı” olarak kutlandı. Bu tarih, Lozan’ın denizlere yansıtılması, bağımsızlığımızın ve egemenliğimizin denizlerdeki tescili, Cumhuriyet sonrası, denizciliğimizin gelişmesine yönelik ilk yasal dayanaktır. Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün derin stratejik öngörüsü ile Cumhuriyetimizin ilk yıllarında yapılmış oldukça kritik düzenlemelerdir. Ülkemizin ihracatı bu kanunlar ile desteklenmiş ve savaştan çıkmış yeni Türk Devletinin kalkınması için gerekli olan sermaye elde edilebilmiştir. O yıllardan bu yana oldukça düşük hacimlerde başlayan Türk deniz ticareti bugün bir noktaya ulaştıysa, bunun kökeninde bu kanunlar vardır.
Dünya’da kabotaj
Dünyanın pek çok ülkesinde ve Avrupa Birliği’nde Kabotaj ile ilgili kurallar mevcuttur. Ancak en ağır kurallar liberalizmin ana vatanı olarak bilinen ABD’de bulunmaktadır dersek abartı yapmış olmayız. ABD’de Jones Kanunu olarak da bilinen 1920 tarihli Deniz Ticaret Kanununa göre, ABD limanları arasında su yolu ile taşınan tüm mallar ABD’de inşa edilmiş, ABD vatandaşları armatörlüğünde, mürettebatı ABD vatandaşı ve daimi ikametgahı da ABD olan kişiler olan gemilerle yapılabilir. Bunun yanında bir de 1886 tarihli Yolcu Gemisi Hizmetleri Kanunu vardır ki buna göre de gerek ABD limanları arasında gerekse yabancı liman uğraklı yolcu taşımacılığı yabancı bayraklı gemilere kapatılmıştır. Ayrıca yine ABD’de 1940 tarihli Römorkörcülük Kanunu ile ABD kıyısal sularında limanlar arasında veya bir noktadan bir noktaya verilecek hizmetlerde, acil durumlar hariç, ABD bayraklı römorkörlerin kullanılması zorunlu tutulmuştur. Benzer şekilde 1906 tarihli Tarakçılık Kanunu ile deniz dibi tarama işlemleri yapma hakkı münhasıran ABD bayraklı teknelere verilmiştir. Kılavuzluk hizmetleri de, yine ABD vatandaşı ve ikametgahı ABD olan kişilerce verilebilmektedir.
Günümüzde ABD’de limanlar arasında çalışacak gemilerin ABD tersanelerinde inşa edilmiş olması kuralı maliyet açısından dezavantaj yaratsa da, ABD Hükümetleri bu kuralı titizlikle uygulamaktadırlar. Aker Philadelphia Tersaneleri Jones Kanunu Piyasası (JonesActMarket) olarak adlandırılan yerli gemi inşa piyasasında en bilinen örnektir.
• Kanada’da da kıyısal ticaretten sınırsız bir şekilde yararlanma hakkı, münhasıran Kanada Bayraklı gemilere tanınmıştır.
Çin ve Japonya’da da kabotaj piyasaları titizlikle korunan piyasalar olarak bilinmektedir.
Avrupa’dan bir örnek olarak gösterebileceğimiz Norveç’te ise, kıta sahanlığındaki petrol çıkarma faaliyetlerinden dolayı kabotaj hakkı önem kazanmıştır. Prensipte piyasalar yabancı bayraklı gemilere ve yabancı armatörlere açıktır. Ancak; Norveç, kendi Ulusal Bayrağını teşvik etmek amacıyla, Norveç Uluslararası Gemi Siciline kayıtlı gemilere kabotaj piyasasına girme izni vermemektedir.
Avrupa Birliğinde kabotaj, 3577/92 Sayılı Konsey Kararı ile düzenlenmiştir. AB ülkelerinde kabotaj piyasalarını liberalize eden bu düzenlemeye ile Üye devletlere, birbirlerinin limanları arasında deniz taşımacılığı yapma hakkı verildi.
AB üyesi ülkeler içerisinde Birleşik Krallık, İspanya ve İtalya en yüksek yük taşımacılığı pazarına, Yunanistan ve İtalya ise en yüksek yolcu taşımacılığı pazarına sahip ülkeler olarak öne çıkmaktadır. Bu ülkelerden Yunanistan, adalarda koruduğu kabotaj hakkını 2010 yılında Parlamentosunda aldığı bir karar ile kaldırmış ve AB müktesebatı ile tam uyumlu hale getirmiştir.
Türkiye’de kabotaj
Türk bayraklı gemilere getirilen bu imtiyaz, uygulamada ne kadar verimli kullanılabilmektedir? Burada öncelikle Türk bayraklı gemiler ve deniz taşımacılığının geliştirilmesi ilişkisi iyi analiz edilmelidir. Ayrıca deniz taşımacılığını yolcu ve yük taşımacılığı temelinde ikiye ayırırsak; yolcu taşımacılığında her geçen gün kabotaj uygulamalarının daha etkin kullanıldığını söylemek mümkündür. Özellikle ticari yatlarla yapılan yolcu taşımacılığı ya da mavi turlarda, Kabotaj Kanunu uygulamalarının eskiye nazaran daha etkin bir şekilde izlendiğini söylemek mümkündür.
Ancak yük taşımacılığı söz konusu olduğu zaman konu farklı boyutlar kazanmaktadır. Türkiye’nin tabiat şartları gereği nehir yolu ile yük taşımacılığının kullanılamaması, Türk bayrağı altında çalıştırılan gemiler için artan maliyetler, karayolu taşımacılığına sağladığı esneklik gibi sebeplerle kabotaj hattında yapılan taşımacılık dar bir alana sıkışmıştır. Petrol firmalarının tesisleri arasındaki petrol ve petrol ürünleri taşıması, belli fabrikaların tesisleri arasındaki kuru yük taşımaları ve özel maksatlı gemilerin kullanım ihtiyacı dışında kabotaj hattında yaygın bir yük taşımacılığı bulunmamaktadır. Nitekim Türkiye limanlarında elleçlenen yüklerin büyük bir kısmının ihracat-ithalat ya da transit yüklerden oluştuğu da görülmektedir. Kabotaj, Türk Denizciliği açısından Cumhuriyetin ilanından sonra elde edilen stratejik ağırlıklı çok önemli bir kazanım olsa da, bu güne kadar gerek hukuksal açıdan gerekse ekonomik dinamikler açısından hala kabını dolduramamıştır.
2010-2020 Kabotaj Taşımacılığı Yıllık Değişim Yüzdeleri (%)
2020 yılında kabotajda bir önceki yıla oranla %5,35 artış ile 29.763.556 ton yük taşınmıştır. 2010-2020 Yılları arasında kabotaj taşımacılığı %53 artmıştır.
2020 Yılı Kargo Tipleri İtibariyle Kabotaj Elleçlemesi (mton)
Kabotaj da en fazla elleçlenen kargo tipleri, %46 ile Sıvı Dökme Yük, %22 ile Katı Dökme Yük, %17 ile Genel Kargo, %15 ile Konteyner ve %0,1 Araç olarak gerçekleşmiştir.
2020 Yılında Kabotaj Elleçlemesi Yapılan Limanlar (mton)
2020 Kabotajda Kargo Tipleri İtibariyle Yük Dağılımı (mton %)
2019 Yılı limanlar itibariyle kabotaj elleçlemesinde %20 ile Kocaeli limanı, %15 ile Aliağa ve %11 ile İskenderun limanları ilk üç sırada yer almıştır.
2010-2020 Kabotajda Taşınan Yolcu Sayısı
Covid-19 kısıtlamalarının tüm dünyada olduğu gibi yolcu taşımacılığına negatif yönde etkisi olarak kendisini göstermiştir. 2020 yılında kabotajda taşınan yolcu sayısı %43, yolcu adet x mil ise %47 düşüş olarak gerçekleşmiştir.
2010-2020 Türk Bayraklı Gemilerin Dış Ticaret Taşımalarındaki Payları
Denizyolu Dış Taşımalarında Türk ve Yabancı Gemilerin Payları(ton)