- Bir devletin, kıyılarındaki limanlar arasında yapılan deniz taşımacılığı hakkının yalnız kendi bayrağını taşıyan gemilere tanınması hakkıdır. Başka bir deyişle Kabotaj: Bir devletin gölleri, nehirleri, karasuları içine kalan denizleri ülkemizde cumhuriyetten önce ticaretin çoğunluğu gayrimüslimlerin elinde olmasından sebep onlar tarafından yönetiliyordu. Ticari amaçlarla deniz yoluyla ülkemize gelen Avrupa devletleri ülkemizde denizcilik alanındaki limancılık, yükleme, boşaltma, yakıt su kumanya ikmali, romörkör, onarım gibi hizmet ve faaliyetlerimizi yetersiz buluyorlardı. Denizcilik konusunda yetişmiş yeteri miktarda uzman insan kaynağımız bulunmuyordu.
- 1 Temmuz 1926’da Kabotaj Kanunu çıkarılarak yürürlüğe giren ve “Kabotaj Kanunu” olarak da anılan bu kanun Türk denizciliği için gerçek bir dönüm noktası olmuş ve Türk kıyılarında deniz taşımacılığı, limanlar yükleme, gemi işlemciliği ve taşımacılığı Türk vatandaşlarına ve Türk gemilerine verilmiştir. Böylece, kabotaj hakkının Türkiye’ye geçişi, ilk kez 1 Temmuz 1935’te “Denizcilik Bayramı”, 1 Temmuz 1939’da ilk kez “Kabotaj ve Denizcilik Bayramı” olarak kutlandı. Bu tarih, Lozanın denizlere yansıtılması, bağımsızlığımızın ve egemenliğimizin denizerdeki tescili, Cumhuriyet sonrası, denizciliğimizin gelişmesine yönelik ilk yasal dayanaktır.
Dünya’da kabotaj
- Dünyanın pek çok ülkesinde ve Avrupa Birliği’nde Kabotaj ile ilgili kurallar mevcuttur. Ancak en ağır kurallar liberalizmin ana vatanı olarak bilinen ABD’de bulunmaktadır dersek abartı yapmış olmayız. ABD’de Jones Kanunu olarak da bilinen 1920 tarihli Deniz Ticaret Kanununa göre, ABD limanları arasında su yolu ile taşınan tüm mallar ABD’de inşa edilmiş, ABD vatandaşları armatörlüğünde, mürettebatı ABD vatandaşı ve daimi ikametgahı da ABD olan kişiler olan gemilerle yapılabilir. Bunun yanında bir de 1886 tarihli Yolcu Gemisi Hizmetleri Kanunu vardır ki buna göre de gerek ABD limanları arasında gerekse yabancı liman uğraklı yolcu taşımacılığı yabancı bayraklı gemilere kapatılmıştır. Ayrıca yine ABD’de 1940 tarihli Römorkörcülük Kanunu ile ABD kıyısal sularında limanlar arasında veya bir noktadan bir noktaya verilecek hizmetlerde, acil durumlar hariç, ABD bayraklı römorkörlerin kullanılması zorunlu tutulmuştur. Benzer şekilde 1906 tarihli Tarakçılık Kanunu ile deniz dibi tarama işlemleri yapma hakkı münhasıran ABD bayraklı teknelere verilmiştir. Kılavuzluk hizmetleri de, yine ABD vatandaşı ve ikametgahı ABD olan kişilerce verilebilmektedir.
- Günümüzde ABD’de limanlar arasında çalışacak gemilerin ABD tersanelerinde inşa edilmiş olması kuralı maliyet açısından dezavantaj yaratsa da, ABD Hükümetleri bu kuralı titizlikle uygulamaktadırlar. Aker Philadelphia Tersaneleri Jones Kanunu Piyasası (JonesActMarket) olarak adlandırılan yerli gemi inşa piyasasında en bilinen örnektir.
- Kanada’da da kıyısal ticaretten sınırsız bir şekilde yararlanma hakkı, münhasıran Kanada Bayraklı gemilere tanınmıştır.
- Çin ve Japonya’da da kabotaj piyasaları titizlikle korunan piyasalar olarak bilinmektedir.
- Avrupa’dan bir örnek olarak gösterebileceğimiz Norveç’te ise, kıta sahanlığındaki petrol çıkarma faaliyetlerinden dolayı kabotaj hakkı önem kazanmıştır. Prensipte piyasalar yabancı bayraklı gemilere ve yabancı armatörlere açıktır. Ancak; Norveç, kendi Ulusal Bayrağını teşvik etmek amacıyla, Norveç Uluslararası Gemi Siciline kayıtlı gemilere kabotaj piyasasına girme izni vermemektedir.
- Avrupa Birliğinde kabotaj, 3577/92 Sayılı Konsey Kararı ile düzenlenmiştir. AB ülkelerinde kabotaj piyasalarını liberalize eden bu düzenlemeye ile Üye devletlere, birbirlerinin limanları arasında deniz taşımacılığı yapma hakkı verildi.
- AB üyesi ülkeler içerisinde Birleşik Krallık, İspanya ve İtalya en yüksek yük taşımacılığı pazarına, Yunanistan ve İtalya ise en yüksek yolcu taşımacılığı pazarına sahip ülkeler olarak öne çıkmaktadır. Bu ülkelerden Yunanistan, adalarda koruduğu kabotaj hakkını 2010 yılında Parlamentosunda aldığı bir karar ile kaldırmış ve AB müktesebatı ile tam uyumlu hale getirmiştir.
Türkiye’de kabotaj
- Türk bayraklı gemilere getirilen bu imtiyaz, uygulamada ne kadar verimli kullanılabilmektedir? Burada öncelikle Türk bayraklı gemiler ve deniz taşımacılığının geliştirilmesi ilişkisi iyi analiz edilmelidir.Ayrıca deniz taşımacılığını yolcu ve yük taşımacılığı temelinde ikiye ayırırsak; yolcu taşımacılığında her geçen gün kabotaj uygulamalarının daha etkin kullanıldığını söylemek mümkündür. Özellikle ticari yatlarla yapılan yolcu taşımacılığı ya da mavi turlarda, Kabotaj Kanunu uygulamalarının eskiye nazaran daha etkin bir şekilde izlendiğini söylemek mümkündür.
- Ancak yük taşımacılığı söz konusu olduğu zaman konu farklı boyutlar kazanmaktadır. Türkiye’nin tabiat şartları gereği nehir yolu ile yük taşımacılığının kullanılamaması, Türk bayrağı altında çalıştırılan gemiler için artan maliyetler, karayolu taşımacılığına sağladığı esneklik gibi sebeplerle kabotaj hattında yapılan taşımacılık dar bir alana sıkışmıştır. Petrol firmalarının tesisleri arasındaki petrol ve petrol ürünleri taşıması, belli fabrikaların tesisleri arasındaki kuru yük taşımaları ve özel maksatlı gemilerin kullanım ihtiyacı dışında kabotaj hattında yaygın bir yük taşımacılığı bulunmamaktadır. Nitekim Türkiye limanlarında elleçlenen yüklerin büyük bir kısmının ihracat-ithalat ya da transit yüklerden oluştuğu da görülmektedir. Kabotaj, Türk Denizciliği açısından Cumhuriyetin ilanından sonra elde edilen stratejik ağırlıklı çok önemli bir kazanım olsa da, bu güne kadar gerek hukuksal açıdan gerekse ekonomik dinamikler açısından hala kabını dolduramamıştır.
- 2019 yılında kabotajda bir önceki yıla oranla % 4.4 azalış ile 28.251.017 ton yük taşınmıştır. 2007-2019 yılları arasında kabotaj taşımacılığı % 56,9 artmıştır.
- Kabotaj da en fazla elleçlenen kargo sıralamasında, %44 ile Sıvı Dökme Yük, %22 ile Katı Dökme Yük, %18 ile Genel Kargo, %16 ile Konteyner ve %0,1 Araç olarak gerçekleşmiştir.
- Kabotajdaki araç taşımacılığı tablosunda 2007 yılından 2019 yılına kadar araç sayılarındaki gelişim ve değişimlerde yer almaktadır. 2019 yılında araç sayısında %1,98 artış, adet x mil’de ise %0,62 düşüş gerçekleşmiştir. 2007-2019 yıllarında taşınan araç sayısı %64 artmıştır.
- 2019 Yılında kabotajda taşınan yolcu sayısı %7,71, yolcu adet x mil ise % 7,45 artış gerçekleşmiştir. 2007-2019 yıllarında taşınan yolcu sayısı %0,33 artmıştır.
- Türkiye’de özellikle Kamu kesiminin denizcilikten ve özellikle de limanlar arasında yolcu taşımacılığından 2000’li yılların başından itibaren çekilmesinden sonra ticari açıdan verimli olmadığı düşünülen İstanbul-İzmir ve İstanbul-Trabzon gibi hatlarda yolcu ve araç taşımacılığı tamamen sonlanmıştır. Bu bir Kabotaj Hakkı’dır oysa. Bu hatlar kimi zaman kar, kimi zaman zarar etmiştir ama sürekliliği bakımından istikrar sağlanamadığı için hatların gerçek potansiyeli de ortaya çıkarılamamıştır.
- Öte yandan, yine bir “Kabotaj hakkı” olan kılavuzluk ve römorkörcülük hizmetlerinde de limanlarımızın yabancı ortaklıklara satışı ve yabancı ortaklıkların ülkemizde liman inşa etmeleri sonrası bazı gri alanlar oluşmuştur. Her ne kadar hizmetlerin icrasında Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları görev alıyor olsa da şirket ortaklıklarında yabancıların bulunması Kabotaj Kanunu’nun aşındırılması anlamına gelecektir. Limanların kılavuzluk ve römorkörcülük hizmetlerini kendilerinin vermeleri zaten kamu menfaatlerinin korunması açısından sakıncalı iken, bir de buralara yabancı ortaklıkların girmesi Kabotaj Hakkını Aşındırıyor. Kılavuzluk ve römorkörcülük hizmetlerinin tamamen limanlardan bağımsız hale getirilmesi ve ABD’de olduğu gibi bizde de Türkiye Cumhuriyetinde ikamet eden Türkiye Cumhuriyeti Vatandaşlarının sahibi ve ortaklığındaki şirketlere münhasır kılınması Kabotaj Kanunu’nun ruhuna ve lafzına uygun olacaktır.
Görkem Ovalı - Burak Çınar
BAU DEGS Genç Gönüllü Destek Araştırmacıları
KAYNAKÇA:
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/405838
https://tezarsivi.com/turkiyede-kabotaj-tekeli-hakkinin-tesisi-ve-gelecegi
http://www.netahaber.com/turkiyede-kabotaj-uygulamalari-ve-deniz-tasimaciligina-etkisi/
https://www.denizhaber.com/kabotaj-hakki-turkiye-de-ve-dunyada-durum-makale,101023.html
https://denizcilik.uab.gov.tr/uploads/pages/yayinlar/deniz-ticaret-2018-istatistikleri.pdf