Özbekistan’da yer alan Karakalpakistan’ın özerk konumunun değiştirilmesine yönelik açıklamaların ardından. Karakalpakistan’ın başkenti olan Nukus şehrinde ciddi şekilde gösteri ve protestolar meydana geldi. Yasa dışı eylem düzenleyenlere seslenen Özbekistan Cumhurbaşkanı Mirziyoyev, şu ifadeleri kullandı: "Toplumun huzurunu ve kamu güvenliğini bozmaya çalışanlara karşı kanun çerçevesinde sıkı tedbirler alınacaktır. Özbekistan'da 'Hukuk önceliklidir, suçun cezası kaçınılmazdır' kuralının sağlanması için tüm güçler ve imkanlar yeterlidir. Mevcut durumda tüm vatandaşlarımızı birlik ve dayanışma göstermeye, akılcı davranmaya, çeşitli kötü niyetli çağrı ve eylemlere kapılmamaya çağırıyorum. Asil ve hoşgörülü Karakalpak halkının zekasına ve bilgeliğine inanıyorum." İfadelerinde bulundu.
Gösterilerin yoğunlaşması ve adım adım kontrolden uzaklaşması nedeniyle Özbek hükümeti Karakalpakistan’da 2 Ağustos 2022 tarihine kadar OHAL ilan etti. Kararnameyle ayrıca Karakalpakistan Olağanüstü Hal Komisyonu Başkanlığı oluşturuldu ve başkanlığa Özbekistan Milli Muhafızlar Birliği Komutanı Rustam Corayev tayin edildi.
SSCB’nin Hediyesi Olan Özbek-Karakalpak Gerilimi
Özbek hükümeti ile Karakalpak halkı arasındaki ilişkiler hep gergin bir zeminde gelişti. Bölge, tarihi boyunca birçok devlete dahil oldu, ancak SSCB dağıldıktan sonra Özbekistan’ın bir parçası oldu. Gerilimin temel ayaklarından birisi Karakalpak dili özü itibariyle Kazak Türkçesine daha yakın bir dil. Diğer yandan Aral Gölü’nü içinden barındıran Karakalpakistan önceleri önemli bir turizm, balıkçılık gibi ekonomik dalların merkezi halindeydi fakat Aral Gölü’nün kurutulmasıyla birlikte Karakalpakistan bu felaketten ciddi şekilde etkilendi. Halk fakirleşti ve ciddi bir nüfusta bölgeyi terk etti. Etnik temele dayandırılmaya çalışılan birçok sorun özünde bu ekonomik istikrarsızlığa dayanıyor.
Karakalpakistan’ın en önemli problemi şuanda su güvenliği olarak görülüyor. Bölgede Aral Gölü’nün kurumasıyla birlikte ciddi bir kuraklık ve su sıkıntısı yaşanıyor. Merkezi hükümete yönelik en ciddi eleştiriler de su güvenliği ve altyapı eksikliği nedeniyle meydana gelen sorunlardan doğuyor.
Orta Asya’nın en önemli gaz ve petrol boru hatları da Karakalpakistan’ın etrafında kümelenmiş vaziyette. Bölgedeki gerilim ve karışıklıklardan en ciddi şekilde yararlanacak olan ülkelerin başında yine Rusya geliyor. Rusya enerji hatlarının güvenliğini ve bölgedeki çeşitli etnik ve ekonomik gerilimleri bahane ederek Özbekistan’a da müdahalede bulunabilir. Diğer yandan Karakalpakistan, Özbekneftgaz için de oldukça önemli bir alan. Bölgeden çıkarılan enerji sayesinde Özbekistan önemli bir gelir elde ediyor. Bu noktada Karakalpaklar gerekli ekonomik payı alamadıklarından şikayet ederek ayrılıkçı bir tavır izliyorlar. Birçok Karakalpak, etnik kimliklerini Kazak olarak beyan ederek Kazakistan’a göç ediyor diğer yandan Rusya’ya da göç eden çok fazla Karakalpak bulunuyor.
1993 yılında Özbekistan ile Karakalpaklar arasında yapılan anlaşma 20 yıl sonra Karakalpakların bağımsızlık için referandum yapmasını öngörüyordu. Karakalpaklar’ın ayrılıkçı fikirlerinin hukuki noktası da buradan doğmaktadır. Özellikle 2013 yılında anlaşmanın süresinin dolması ve 2014 yılında Rusya’nın Kırımı ilhak etmesiyle birlikte “Alga Karakalpakstan” isimli ayrılıkçı gruplar Karakalpakistan’ın da Rusya’ya dahil olacağına yönelik faaliyetlerde ve çağrılarda bulundular.
Kazakistan'da iki, Rusya'da bir Karakalpak kültür merkezi bulunmaktadır.Bu noktada Kazakistan ve Rusya, Karakalpakistan hususunda dikkat çeken iki ülke olarak karşımıza çıkıyor. Geçtiğimiz hafta İlham Aliyev, Özbekistan’a ziyarette bulunarak Azerbaycan ve Özbekistan arasındaki stratejik ortaklığın derinleşmesini sağlayacak anlaşmalar imzalamıştı. Bakü-Tiflis-Kars demiryolunun kullanılması konusunda anlaşmasının imzalanması ve Özbekistan’ın da bu plana dahil olması mümkün hale gelmişti. Türk dünyasının entegrasyonuna yönelik bu gelişmelerin ardından tıpkı Kazakistan’daki gibi gerilimlerin meydana gelmesi oldukça dikkat çekici.
Karakalpakistan Hakkında Genel Bilgiler
Karakalpakya veya Karakalpakstan, resmî adıyla Karakalpakistan Cumhuriyeti, Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyettir. Özbekistan’ın batı kesiminde yer alır. Başkenti Nukus’tur. Karakalpakya, tarihsel Harezm topraklarını kapsar. Yüzölçümü 165 bin km²dir. Karakalpakistan’ın nüfusu yaklaşık 1 milyın 800 bin kişidir. Bu nüfusun 500 bini Karakalpak, 400 bini Özbek, 300 bini Kazak 100 bini de farklı unsurlardan oluşmaktadır.
Karakalpaklar Kazak Türkleri’nin bir boyu olarak da kabul edilebilir. Karakalpakistan, 1925 Nisan ayında Kazak Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin özerk bir bölgesiydi. Ancak bu özerk bölge 20 Temmuz 1930’da SSCB’ye (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği) devredildi. İki yıl sonra (20 Mart 1932) Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti statüsünü kazandı. Aralık 1936’da Özbekistan SSC’ne bağlandı. Kendi egemenlik ve kendi anayasası olan Karakalpakistan Cumhuriyeti’nin, Özbekistan Cumhuriyeti Anayasası’na göre Özbekistan’dan ayrılma hakkı da bulunuyor.