BÖLGEYE GENEL BAKIŞ
27 Eylül’de Ermenistan’nın bölgeye saldırısıyla tekrar alevlenen Karabağ krizi birçok ülkenin gündeminde yer almakta. En son 18 Ekim’de insani yardımların ulaştırılması için ilan edilen ateşkes de Ermenistan tarafından ihlal edilmiş ve saldırı girişimi Azebaycan tarafından geri püskürtülmüştür.[1] Bu sıcak çatışma bölgesinin tarihine bakıldığında bölgedeki istikrarsızlığın özellikle SSCB’nin dağılmasıyla birlikte Karabağ’ın referandumla 1991’de bağımsızlığını ilan etmesi, akabinde bölgesel çatışmanın iki devlet arasında savaşa dönüşmesiyle sonuçlandığı görülmektedir.[2] Referandum tartışmalara sebep olmuştur, çünkü nüfustaki Ermeni oranı tarih boyunca manipülasyona maruz kalmıştır. Çarlık Rusya dönemine bakıldığında, Rusya’nın bu dönemde bölgeye Ermenileri göç ettirmesiyle bölgedeki Ermeni oranı yüzde %35 seviyelerinden %77’ye kadar çıkmış, 20. yüzyıl boyunca da artmaya devam ederek günümüzde %95 seviyelerine ulaşmıştır.[3] Bu orana bir diğer neden ise Dağlık Karabağ’ın 26 yıldır Ermenistan tarafından işgal altında olmasıdır.[4]
Sorunun çözüme kavuşması amacıyla AGİT Minsk grubu, 1997’den beri birtakım öneriler sunmakta fakat bu öneriler gerek Ermenistan gerek Azerbaycan tarafından reddedilerek çözüm bir türlü mümkün olamamaktadır. Grubun eş başkanlarından olan ABD’nin ilgisiz tutumu ve Fransa’nın çözüm yolunda diaspora Ermenileri ile petrol lobisi arasında kalması geriye bir tek Rusya seçeneğini bırakıyor. Fakat Rusya’nın, Azerbaycan’a karşı net bir tavır takınmamakla birlikte Ermenistan’a da destek vermekten geri kalmadığını söylemek yanlış olmaz. Ermenistan’la 1997’de imzaladıkları Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardım Anlaşması ve Rusya’nın eski sovyet topraklarında kendini barış ve güvenlik garantörü ilan ederek Ermeni topraklarında askeri üs kurup, binlerce asker konuşlandırması Rusya’nın Ermenistan desteğini kanıtlar niteliktedir.[5] Görüldüğü gibi Ermenistan ve Karabağ üstünde ciddi bir Rus etkisinden söz edilebilir.
KARADENİZ HAKİMİYETİ
Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla birlikte ciddi güç kaybederek oyuna devam eden Rusya Federasyonu, Ukrayna ve Gürcistan gibi Karadeniz’e açılan ülkelerin bağımsızlığını ilan etmesi ve Rus ordusunun bu ülkelerden çıkarılmasıyla, Karadeniz’de de ağır darbeler almaya devam etmiştir.[6] Karadeniz, Rusya için, sıcak denizlere açılan bir kapı olarak görüldüğünden, önemli bir enerji koridoru olduğundan ve güvenlik bölgesi olarak sahiplenildiğinden dolayı büyük önem arz etmektedir. Gerek Gürcistan’a saldırarak gerek Ukrayna’daki karşılıklardan yararlanıp Kırım’ı ilhak ederek Rusya Karadeniz’de askeri kudretini hissettirse de, bölgedeki enerji faaliyetlerini tamamen etkisi altına alamamıştır. Avrupa’nın gaz ithalatının üçte biri Rusya tarafından karşılanması sebebiyle Avrupa pazarına açılan her gaz hattı Rusya için büyük önem taşıyor.[7] Bu nedenle Karadeniz’de Rusya’nın kontrolü dışında bir enerji projesi düşünülemez.
Şekil-1 Rusya’dan Avrupa’ya Bağlanan Petrol ve Gaz Boru Hatları[8]
Avrupa’da giderek artan enerji ihtiyacı alternatif arayışına sebep olurken Azerbaycan, Türkiye gibi ülkelerin artan enerji yatırımları yeni alternatifler oluşturuyor. Azerbaycan TANAP ve Bakü-Tiflis-Ceyhan hattı, Türkiye üzerinden geçerek bu enerji savaşında Rusya’yı adeta saf dışı bırakıyor.[9] Bu durumda bölge ve Rusya arasında oluşan gerilim, bölgede sürmekte olan çatışmanın çözüme ulaşmasını geciktiriyor. Karabağ’da yıllardır süren belirsizlik, çatışma hali ve 27 Eylül 2020 itibariyle devam eden savaş, Azerbaycan’ın olası enerji yatırımlarını baltalıyor, istikrarsızlık bölgeye ciddi zarar veriyor.
BATI’YA KARŞI ERMENİ MÜTTEFİK
SSCB’nin dağılması ile birlikte gelişen süreçte birçok Güney Kafkasya ülkesi bağımsızlığını ilan ederek Batı bloğu ülkeleri ve NATO ile iyi ilişkiler geliştirme çabasına girmiştir. Avrupa ülkeleri ve özellikle ABD’nin Karadeniz’deki olası varlığı, Rusya’nın bölge hakimiyetine devam etmesi için müttefik arayışına girmesine sebep olmuştur. Sovyet Rusya çatısında yönetilen birçok ülke, bağımsızlık arayışında Batı’ya yaklaşırken, Ermenistan tam tersi bir tutum sergilemiş ve Azerbaycan’a karşı Rus desteğini almak amacıyla Rusya’nın bölgedeki varlığına sıcak yaklaşmıştır.[10]
Ermenistan’da 29 askeri karakol bulunduran, aralarında 40’tan fazla askeri anlaşma imzalayan, Gümrü’de SU-27 savaş uçağı filosu, hava savunma birlikleri ve S-300 roketleri konuşlandıran ve milyarlarca dolar silah satışında bulunan Rusya’nın desteği askeri alanda sınırlı kalmıyor.[11] 2017’de ortak yatırım fonu kurarak sanayi, teknoloji, ulaşım ve tarım gibi alanlarda da destek vermeye devam ediyor.[12] Bu ‘ağabey-kardeş’ ilişkisinin ardında ortak çıkarlar büyük bir paya sahip olsa da Rusya’nın sayı ve etki itibariyle en büyük Ermeni diaporasına sahip olması, bu yakınlığı daha iyi açıklamamızı sağlıyor.
Dünyadaki toplam Ermeni nüfusu 11 milyon civarındadır. Bunların 3 milyonu Ermenistan sınırları içinde yaşarken, geriye kalanlar çeşitli ülkelere dağılmış vaziyette ‘Ermeni diasporasını’ oluşturur. Bu diasporalardan en büyüğü 2.5 milyonluk nüfusuyla Rusya’da bulunmaktadır. Yine Rusya’da yaşayan yaklaşık 3 milyon Azerbaycan Türküyle hemen hemen aynı etkiye sahip olacağı düşünülse de, gerek iş dünyasında gerek medyada ciddi bir Ermeni hakimiyetinden söz edilebilir. Forbes dergisinin Nisan 2018 sayısında en zengin 200 Rus iş insanı arasında 8 Ermeni bulunması, Sputnik Haber’i de büyesinde bulunduran Rusya’nın en büyük haber ajansı MIA Rossiya Segodnya’nin genel yayın yönetmenin Ermeni asıllı gazeteci Margarita Simonyan olması Ermeni diasporasının gücünü kanıtlar niteliktedir.[13] Ciddi lobicilik faaliyetleri yürüten bu kurumlar, her fırsatta Türk karşıtı propagandist haberler yayımlamakta, Türkiye-Rusya arasındaki en küçük gerilimde Rus çıkarlarına ters düşse dahi Rusya dış politikasını Türkiye karşıtı bir tutum sergilemesi yönünde etkilemeye çalışmaktadır. Yine Ermeni asıllı Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Karabağ’da yaşanan son gelişmeler üzerine yaptığı açıklamalarda Ermeni işgalini adeta yok sayarcasına ‘askeri müdahalenin çözüm getirmeyeceğini, bu konuda Türkiye ile aynı fikirde olmadıklarını’ belirtmiştir.[14]
Birçok konuda çatışma halinde olan Rusya ve ABD’nin Dağlık Karabağ için takındıkları ortak tavır ise hayret vericidir. ABD Dışişleri Bakanı Pompeo’nun Türkiye’nin kardeş Azerbaycan’a verdiği destekten ‘endişe duyması’, NY Times’ın Azerbaycan’nın savunmasız sivillere saldırdığını iddia ederek başı Ermeni yayın organları tarafından çekilen yalan haber furyasına katkıda bulunması, bu iki ülkenin Karabağ konusunda kolkola girdiklerini gözler önüne sermektedir.[15][16] Bunlarla birlikte Rusya’dan sonra 1 milyonluk nüfusuyla ABD’nin ikinci en büyük Ermeni diasporasına ev sahipliği yaptığı unutulmamalı, yaklaşık bir asırdır Amerika’da yerleşik Ermenilerin dini gruplarla birlikte 1228 kurumla ‘Ermeni kimliğini korumak amacıyla’ her yıl sözde soykırımın anılması ve Türkiye’ye bunu kabul ettirmek amacıyla kamuoyu oluşturma çalışmaları yürütülmesi gibi Türk karşıtı propagandalar yaptığı bilinmelidir.[17] Karabağ’daki gelişmeler üzerine Los Angeles, Washington ve New York gibi eyaletlerde Türk ürünleri satan işletmelerde boykot çağrısı yapılmış ve Kalifornia Yasama Meclisi tarafından iki büyük kamu fonuna Türkiye’deki varlıklarını 2025 Ocak ayına kadar çekmeleri çağrısında bulunulmuştur.[18] Rusya ve ABD’de yaşanan tüm bu gelişmeler Minsk Grubu üyesi bu iki ülkenin Güney Kafkasya’ya adil bir çözüm getireceği beklentisine gölge düşürmektedir.
‘ÇÖZÜMSÜZLÜK’ BİR STRATEJİ
Anlaşıldığı gibi Rusya, Güney Kafkasya’daki çıkarlarını Ermenistan’ın hamiliğini üstlenerek gerçekleştirmeye çalışmaktadır. Azerbaycan’ın petrol ve gaz gelirleriyle yıllar içinde güçlenmesi, Türkiye ile 2010’da imzalanan Stratejik Ortaklık ve Karşılıklı Destek Anlaşması çerçevesinde ordusunu modern silahlarla donatması ve silahlı kuvvetler için uzmanların yetiştirilmesi, Ermenistan’ı Rusya’ya adeta muhtaç etmiştir.[19] Zaten Azerbaycan’ın savaş hali ilan etmesiyle işgal altındaki toplam 78 yerleşim yerini kurtarması, Ermenistan’ın Rus ve Batı desteğine rağmen güçsüzlüğünü gözler önüne sermektedir.[20] Karabağ’daki belirsizliğin bir şekilde çözüme kavuşması halinde Ermenistan’ın daha bağımsız bir dış politika güdebilecek olması bölgedeki Rus hakimiyetine ciddi zarar verecek ve Rusya son kalesini kaybetme tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Görünen odur ki hem Rusya hem ABD hem de Fransa yıllardır deneyim edildiği gibi bölgeye çözüm getirmekten çok uzaktır ve yanlı tavırları olası bir çözümde şimdiye kadar birçok savaş suçu işlemiş Ermenistan lehine, hukuksuz bir sonuç ortaya çıkaracağı endişesi taşımaktadır. Bölgede akan kanın bir an önce durdurulması adına diplomatik kanallar artık daha hızlı işlemeli, yıllardır evlerinden edilen yüzbinlerce Azerbaycan Türkü’nün hakları gözetilerek çözüme gidilmeli, Rusya liderliğinde gerçekleşen görüşmelerin bir sonuç vermediği defalarca görülerek sadece zaman kazanılmaya çalışıldığı idrak edilmelidir. Ve unutulmamalıdır ki, bugün hedef Karabağ ise yarın Kars, Ardahan, Ağrı olacaktır. Terör devleti Ermenistan’ın hiç bir toprak talebine taviz verilemez.
[1] “BM Genel Sekreteri Guterres: Azerbaycan ve Ermenistan ateşkese saygı göstermeli,” BBCNews, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54579452
[2] Çağlar Söker, “Dağlık Karabağ Sorununun Çatışmayı Çözme Perspektifinden İncelenmesi,” Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 8, sy. 16 (2017): 557.
[3] Söker, “Dağlık Karabağ Sorununun Çatışmayı Çözme Perspektifinden İncelenmesi,” 558.
[4] “’Dağlık Karabağ’ın işgali 1 milyon kişiyi göç ettirdi’,” AA, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/daglik-karabagin-isgali-1-milyon-kisiyi-goc-ettirdi/558166
[5] İdil Tunçer Yavuz, “Dağlık Karabağ Müzakerelerinin Geleceği,” Avrasya Etüdleri 52, sy. 2 (2017): 54.
[6] İzzet Soner Ayhan, “Soğuk Savaş Sonrası Rusya’nın Karadeniz Stratejisi,” Barış Araştırmaları ve Çatışma Çözümleri Dergisi 3 (2016): 7.
[7] “Avrupa, Rusya’ya enerji bağımlılığından kurtulabilir mi?,” BBCNews, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.bbc.com/turkce/haberler/2014/05/140502_avrupa_rusya_enerji
[8] “Leaked Study on Peak Oil Warns of Severe Global Energy Crisis,” EnergyTrendsInsider, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, http://www.energytrendsinsider.com/2010/09/02/leaked-study-peak-oil-warns-severe-global-energy-crisis/
[9] Ayhan, “Soğuk Savaş Sonrası Rusya’nın Karadeniz Stratejisi,” 10.
[10] Ali Asker, “Rusya’nın Ermenistan’da Askeri Varlığı: Hukuki ve Politik Bakış Açısıyla Bir Değerlendirme,” Ermeni Araştırmaları sy. 41 (2012): 94.
[11] “Rusya’nın Ermenistan’daki askeri varlığı,” PakmanWorld, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://bpakman.wordpress.com/baku-2010-fotograflar/temel-bilgiler/azerbaycanin-dis-politikasi/azerbaycana-karsi-rus-ermeni-iran-ittifaki/rusyanin-ermenistandaki-askeri-varligi/
[12] “Rusya-Ermenistan ortak yatırım fonu kuruldu,“ Sputnik, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://tr.sputniknews.com/ekonomi/201703151027654109-rusya-ermenistan-yatirim-fonu/
[13] “Rusya’daki Ermeni Lobisi ve Medya Gücü,“ İnsamer, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://insamer.com/tr/rusyadaki-ermeni-lobisi-ve-medya-gucu_2579.html
[14] “Russia disagrees with Turkish idea that military solution in Karabakh possible — Lavrov,” TASS, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://tass.com/politics/1212047
[15] “Pompeo criticizes Turkey’s involvement in Nagorno-Karabakh conflict,” Reuters, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://ca.reuters.com/article/us-armenia-azerbaijan-pompeo/pompeo-criticizes-turkeys-involvement-in-nagorno-karabakh-conflict-idUSKBN2702U7
[16] “At Front Lines of a Brutal War: Death and Despair in Nagorno-Karabakh,” TheNewYorkTimes, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.nytimes.com/2020/10/18/world/europe/Nagorno-Karabakh-war-Armenia-Azerbaijan.html
[17] “United States of America,” Armeniapedia, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, http://www.armeniapedia.org/wiki/United_States_of_America#Turkish_Article
[18] “Ermeni diasporasından Türkiye boykotu,” DÜNYA, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.dunya.com/kose-yazisi/ermeni-diasporasindan-turkiye-boykotu/485660
[19] “Dağlık Karabağ: Türkiye, Azerbaycan’ın askeri kapasitesini geliştirmesinde nasıl rol oynadı?,” BBCNews, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-54379105
[20] “Son dakika… Azerbaycan dünyaya ilan etti: Kurtarıldı!,” Milliyet, Erişim Tarihi 21 Ekim, 2020, https://www.milliyet.com.tr/galeri/son-dakika-azerbaycan-dunyaya-ilan-etti-kurtarildi-6333115
Süeda Şentürk
BAU DEGS Araştırmacısı