Kuzey Kafkasya’da “Dağlılar Cumhuriyeti” Deneyimi
Kuzey Kafkasya halklarının bir devlet altında birleşme girişimleri üzerinden bugün 107 yıl geçmiştir. Bu halklar arasında bazı araştırmacıların “Kafkas yerlisi” olarak andığı Çerkesler, Abhazlar, Abazalar, Çeçenler, İnguşlar ve Dağıstanlar bulunduğu gibi Asya ile Avrupa’nın arasında uzanan bu yüce dağların hem kuzeyinde hem de güneyinde yaşayan Türkler ve İranî halklar da bu söz gelimi “Kafkas yerlileri” kadar Kafkasya kültür dairesinde yere ve söz hakkına sahip olmuştur. Bu birliğin en önemli sembolü olarak bu halkların üzerlerindeki sömürgeci işgal baskısına karşı verdikleri tepkide bir araya gelme yöntemlerini göstermek icap etmektedir. 1800’lü yıllarda anılması gereken önemli adlar arasında Şeyh Mansur ve İmam Şamil olduğu gibi Dağıstan ve Çerkesya’nın bu hareketlerdeki rolleri ve 1864 yılı ile 1917 yılı arasında Kuzey Kafkaslarda yaşanan çağdaşlaşmanın bu deneyimde eşit oranda rol oynadığı görülebilmektedir. Dağlılar arasından aydınlar yetişmiş ve laik bir cumhuriyet kurarak İslâmiyet’in manevî değerlerinin bu cumhuriyetle ortaklaşa var olması değerlendirilmiştir.
Savaşlar ve devrimler arasında ilk kurultaylar
Kuzey Kafkasya’nın bağımsızlık hareketinde başlangıç noktası olarak alabileceğimiz olay kongreler olmuştur. 1917 yılı şubat ayında yapılması planlanan kurultay gerçekleşemeyince bağımsızlık fikirleri dile gelememiş ve pek tabii hayata geçememiş olsa da 1-12 Mayıs’ta Vladikafkas’da düzenlenen Kafkasya Dağlı Halkları Birinci Kurultayı başarıyla gerçekleştirilmiştir. 300’ün üzerinde delegenin bir araya geldiği kurultaya Abhaz Halk Meclisi milletvekilleri de katılmış ve kurultay delegeleri doğrudan yapılan seçimlerle seçilmiştir. Kurultayda Birleşik Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Dağlıları Birliği (1917-1918) ilan edilmiş ve Birleşik Kuzey Kafkasya ve Dağıstan Dağlıları Birliği Anayasası kabul edilip Merkez Komitesi seçilmiştir. Kabul edilen bu Anayasa’da Kuzey Kafkasya ve Dağıstan halklarının Rusya Federal Demokratik Cumhuriyeti bünyesinde kendi ulusal devletini kazanma arzusu ifade edilmiştir.
Kafkasya Dağlıları İkinci Kurultayı, 1917 yılı Ağustos’unda Çeçenistan ile Dağıstan sınırında düzenlenmiştir. Bu kurultay çalışmalarına Eylül ayında Vladikafkas’da devam etmiş olup Tapa Çermoyev başkanlığında Birleşik Dağlılar Birliği Merkez Komitesi Üyeleri’ni ve Najmuddin Gotsinskiy başkanlığında Dini Konsey Üyeleri’ni seçmiştir. Bu süreçten Ekim Devrimine kadar Birleşik Dağlılar Birliği bir devlet oluşumu ya da siyasî parti olarak dahi değil daha çok bir sivil toplum örgütü şeklinde faaliyetlerini sürdürmüştür. Komitelerde ele alınan konular ve elde edilen kazanımlardan ziyade Kafkasya’nın halihazırda sürekli olarak değişen statüsel durumu sayesinde bu süreç bir tür ön hazırlık teşkil etmiştir ki bu da pek tabi Millî Mücadele ekolüne son derece benzemektedir. Seçimlerle delegeler belirlenmiş, yönetim alanlarına ilgili kişiler atanmış ve kendi geleceklerini tayin edebilecek gerekli otorite boşluğu meydana geldiğinde bu otoritenin yerini alabilecek hazır kurumlar meydana getirilmiştir.
Kongrelerde alınan ve resmiyet taşıyan kararlar arasında Kafkasya’da Türkçe’nin çok önemli roller oynadığını kanıtlayan kararlar yer almıştır. Türkçe’nin eğitim dili olması kararı, üzerinde ciddiyetle durulması gereken karardır. Kafkasya Türkleri gerek dağların kuzeyinde gerekse güneyinde bağımsızlık fikrine de girişimine de dâhil olmuş ve Kafkaslardaki yaygın kimlik bilincinin bir bakıma oluşmasına vesile olmuştur.
Bir devrim ve bir inşaat
Ekim 1917′ de Sovyet iktidarının zaferi Kuzey Kafkasya’daki siyasî gelişmeleri büyük ölçüde hızlandırmıştır. Vilayet Yürütme Kurulu sitemi Geçici Hükümet olarak görevini tamamlamış yani başka bir deyişle Kuzey Kafkasya bölgesinde beklenen otorite boşluğu oluşmuştur. Akabinde Kasım 1917’de Birleşik Kuzey Kafkasya Dağlıları Birliği Merkez Komitesi kendi hükümetini yani Dağlılar Hükümetini oluşturmuştur. Hükümetin başına Birleşik Kuzey Kafkasya Dağlıları Birliği Başkanı Tapa Çermoyev getirilmiş ve hükümette Pşemaho Kotsev İçişleri Bakanı, Gaydar Bammatov Dışişleri Bakanı, Vassan Girey Cabagiyev Maliye Bakanı vd. görevler atanmıştır. Eş zamanlı olarak Tersk Dağıstan Koalisyon Hükümeti kurulmuştur. Bir araya gelmesi bir açıdan bakıldığında son derece zor görünen tüm Kafkasya sakinlerinin bu süreçte bir refleks gibi bir araya gelmesinin en büyük sebebi Sovyet iktidarının yayılışı olmuştur.
1918 yılının ilkbahar aylarında Terek’te Sovyet yönetimi tesis edildiğinde artık Birleşik Dağlılar Birliği liderlerinin harekete geçmesi gerektiği belli olmuştur. Zira Tapa Çermoyev başkanlığındaki Dağlılar Hükümeti 11 Mayıs 1918 ‘de Batum Konferansı’nda Dağlılar Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ilan etmiştir. Aynı konferansta Osmanlı Devleti Hükümeti ile Dağlılar Cumhuriyeti Hükümeti arasında anlaşmalar akdedilmiş ve bu süreçte Osmanlı Devleti Dağlılar Cumhuriyeti’nin bağımsızlığım tanımıştır. Bu sırada Tiflis’te bulunan Bağımsız Dağlılar Cumhuriyeti’nin başkanı Tapa Çermoyev olmuştur.
1918 yılı sonuna dek bağımsız bir cumhuriyet rolünü koruyan Dağlılar Cumhuriyeti, Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra bölgeye gelen İngiliz kuvvetleri tarafından da tanınmıştır. İngiliz komutası İç İşleri Bakanı Pşemaho Kotsev’i Bakü’ye görüşmelere davet etmiş ve 26 Kasım 1918’de başlayan görüşmelerde İngiliz komutası Dağlılar Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını Kafkas sorununun Paris Barış Konferansı’nda nihai olarak çözümlenmesi sürecine dek tanımıştır.
Bağımsızlık Ayrıcalıktır
İç İşleri Bakanı Pşemaho Kotsev’e yeni koalisyon hükümeti kurmasını öneren İngilizlerin bölgedeki etkisinin bir sonucu olarak düşünülebilecek bir şekilde, eski hükümet başkanı Tapa Çermoyev’in istifası kabul edilmiş ve Pşemaho Kotsev getirilmiştir. Yeni hükümet başkanı ile toplanan Birlik Meclisi’nin 20 Ocak 1919 tarihi aynı zamanda (Beyaz Rus Ordusu Komutanı) General Anton Denikin’in Dağlılar Cumhuriyeti topraklarını işgale başladığı yıl olmuştur. Kuzey Kafkasya’yı Bolşeviklerden temizleyen Denikin burada kendi iktidarını kurmuş ve Tersk-Dağıstan bölgesini oluşturarak Terek ve Dağıstan genel valiliği görevine General Lyahov’u atamıştır. Bu durumda Kafkasya yine bir askeri yönetim düzenine dönmüştür. Denikin ayrıca Dağlılar Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ve varlığını tanımamış ve Cumhuriyet topraklarında işgali sürdürmüştür. Bu sırada Dağıstan’daki Bolşevik taraftarları da Dağlılar Cumhuriyeti Hükümeti’ne karşı silahlı mücadele yürütmekteydiler. Bunların akabinde 12 Mayıs 1919’da Pşemaho Kotsev hükümeti istifa etmiştir. Kotsev, 1919 yılı mayıs ayının sonunda Tiflis’e gitmiştir. Dağlılar Cumhuriyeti’nin General Anton Denikin’in Gönüllü Ordusu tarafından dağıtılmıştır. Dağılma sonrasında bağımsızlık savunucularının birçoğu Azerbaycan ve Gürcistan’a gitmiştir. Güney Kafkasya’da Sovyet iktidarının tesis edilmesinden sonra ise Pşemaho Kotsev ve Dağlılar Cumhuriyeti’nin birçok lideri Türkiye’ye göç etmiştir. Kotsev, kısa bir süre Samsun’ da kaldıktan sonra hayatının sonuna kadar İstanbul’da yaşamıştır.
Bağımsızlık fikri bu girişim sonrasında 70 yıllık bir süre için kış uykusuna yatmış olsa da ölmemiştir. Lakin günümüzde hala tam bağımsız olmayan Kuzey Kafkasya Özerk Cumhuriyetlerinde yaşayan Türkler dâhil Kafkas halkları için bağımsızlık özlenen ve uğruna çabalanan bir ayrıcalıktır.
