XX. yüzyılın çalkantılı siyasi atmosferinde, Türk Dünyasının farklı coğrafyalarında yeşeren aydınlar, bulundukları bölgelerin kültürel ve siyasi uyanışına önemli katkılar sunmuşlardır. Bu münevverlerden biri de Azerbaycan’ın yetiştirdiği değerli düşünür ve yazar Mirza Bala Memmedzade’dir (1898-1959). “Mirza Bala” olarak tanınan bu aydın, hayatının büyük bir bölümünü sürgünde geçirmesine rağmen, kaleme aldığı eserler ve savunduğu fikirlerle sadece Azerbaycan değil, tüm Türk Dünyasının düşünce ufkunu genişletmiş, millî kimlik bilincinin güçlenmesine ve ortak kültürel bağların vurgulanmasına önemli katkılar sağlamıştır.
Azerbaycan Millî Kimliğinin İnşasında Rolü
Mirza Bala’nın Türk Dünyasına olan katkılarının temelinde, doğduğu topraklar olan Azerbaycan’ın millî kimliğinin inşasındaki aktif rolü yatmaktadır. Erken yaşlardan itibaren Azerbaycan millî hareketinin içinde yer alan Mirza Bala, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin (1918-1920) kısa süren bağımsızlığı döneminde önemli görevler üstlenmiştir. Bu dönemde kaleme aldığı makaleler ve siyasî faaliyetleri, Azerbaycan halkının millî bilincinin uyanmasına ve bağımsızlık idealinin pekişmesine hizmet etmiştir. Sovyet işgali sonrasında sürgüne gitmek zorunda kalsa da, Mirza Bala, Azerbaycan’ın millî çıkarlarını savunmaktan ve Azerbaycan kimliğinin özgünlüğünü vurgulamaktan hiçbir zaman vazgeçmemiştir.
Türk Dünyası İle İlişkilerin Güçlendirilmesi Vurgusu
Mirza Bala’nın düşünce dünyasında, sadece Azerbaycan’ın değil, tüm Türk Dünyasının birliği ve dayanışması önemli bir yer tutmaktaydı. Sürgünde bulunduğu dönemde, farklı Türk topluluklarının temsilcileriyle kurduğu ilişkiler ve kaleme aldığı eserlerde vurguladığı ortak tarih, dil ve kültür bağları, Türk Dünyası arasındaki entelektüel ve kültürel alışverişin artmasına katkı sağlamıştır. Özellikle “Türkistan Millî Hareketi” ve diğer Türkistanlı aydınlarla kurduğu yakın temas, Türkistan Türklerinin millî mücadelelerine destek verme ve ortak bir geleceği inşa etme idealini yansıtmaktadır. Mirza Bala, farklı coğrafyalardaki Türklerin birbirini tanıması, anlaması ve ortak sorunlara birlikte çözüm araması gerektiğine inanmıştır.
Sovyet İdeolojisine Karşı Eleştirel Duruşu ve Millî Değerlerin Savunulması
Mirza Bala’nın Türk Dünyasına en önemli katkılarından biri de Sovyet ideolojisinin dayatmalarına karşı sergilediği eleştirel duruş ve millî değerlerin yılmaz savunuculuğudur. Sürgünde bulunduğu Münih’te “Azadlıq” (“Özgürlük”) radyosunda yaptığı yayınlar ve kaleme aldığı eserler aracılığıyla, Sovyet rejiminin Türk toplulukları üzerindeki baskısını ve kültürel asimilasyon politikalarını cesurca eleştirmiştir. Onun bu eleştirel yaklaşımı, Sovyet boyunduruğu altındaki Türk topluluklarının millî kimliklerini koruma ve yaşatma mücadelesine önemli bir moral destek sağlamıştır. Mirza Bala, Türk kültürünün zenginliğini, dilinin önemini ve millî geleneklerin değerini sürekli vurgulayarak, gelecek nesillerin millî bilinçle yetişmesine katkıda bulunmuştur.
Eserleri ve Fikirlerinin Türk Dünyasındaki Yankıları
Mirza Bala’nın kaleme aldığı eserler, yalnızca Azerbaycan’da değil, Türkiye ve diğer Türk cumhuriyetlerinde de ilgiyle okunmuş ve tartışılmıştır. Eserleri incelendiğinde, belirli temaların öne çıktığı görülmektedir. Özellikle millî kimlik inşası, Türk birliği düşüncesi ve totaliter rejimlere karşı direniş gibi konular, yazarın düşünce dünyasının temelini oluşturmaktadır. Söz konusu eserler, sadece tarihî birer belge olmanın ötesinde, yazarın keskin gözlemleri ve analitik yaklaşımı sayesinde dönemin sosyo-politik dinamiklerine dair önemli içgörüler sunmaktadır. Bu anlamda Onun Türk milliyetçiliği anlayışı, ırkçı ve şovenist yaklaşımlardan uzak, kültürel birliği ve dayanışmayı esas alan bir perspektife sahip idi. Bu anlayış, farklı Türk toplulukları arasında ortak bir kimlik bilincinin oluşmasına ve Türk Dünyası idealinin canlı tutulmasına katkı sağlamıştır. Mirza Bala’nın fikirleri, özellikle bağımsızlık sonrası dönemde Türk cumhuriyetleri arasındaki kültürel ve siyasî ilişkilerin geliştirilmesinde önemli referans noktalarından biri olmuştur.
Günümüzdeki Önemi ve Mirası
Mirza Bala’nın Türk Dünyasına sağladığı katkılar, aradan geçen yıllara rağmen güncelliğini korumaktadır. Küreselleşen dünyada millî kimliklerin korunması ve kültürel bağların güçlendirilmesi ihtiyacı giderek artmaktadır. Mirza Bala’nın vurguladığı ortak tarih, dil ve kültür bilinci, günümüzde de Türk Dünyası arasındaki işbirliğinin ve dayanışmanın temelini oluşturmaktadır. Onun Sovyet ideolojisine karşı sergilediği direnç ve millî değerleri savunmadaki kararlılığı, günümüzdeki kültürel emperyalizm ve asimilasyon çabalarına karşı bir ilham kaynağı olmaya devam etmektedir. Mirza Bala’nın eserleri ve fikirleri, Türk Dünyasının geleceğine yönelik ortak vizyonların oluşturulmasında ve yeni nesillerin millî bilinçle yetişmesinde önemli bir rehber niteliğindedir.
Sonuç olarak, Mirza Bala Memmedzade, XX. yüzyılın önemli Türk aydınlarından biri olarak, Azerbaycan millî kimliğinin inşasındaki rolü, Türk Dünyası ile ilişkilerin güçlendirilmesine yönelik çabaları, Sovyet ideolojisine karşı eleştirel duruşu ve millî değerlerin savunuculuğu sayesinde sadece Azerbaycan değil, tüm Türk Dünyasına önemli katkılar sağlamıştır. Kaleme aldığı eserler ve savunduğu fikirler, Türk toplulukları arasındaki ortak bilincin pekişmesine, kültürel bağların güçlenmesine ve geleceğe yönelik ortak ideallerin oluşturulmasına zemin hazırlamıştır. Mirza Bala’nın mirası, günümüzde de Türk Dünyasının birlik ve beraberlik içinde ilerlemesi için önemli bir ilham kaynağı olmaya devam etmektedir. Onun düşünceleri, akademik çevrelerde incelenmeye ve Türk Dünyasının geleceğine yönelik tartışmalara ışık tutmaya devam edecektir.
