Türkçe’nin bilinen ilk sözlüğü ve dil bilgisi kitabı olan Dîvânü Lügati’t Türk, Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınmıştır. Kaşgarlı Mahmut eserini, 25 Ocak 1072 tarihinde yazmaya başlamış ve birkaç defa gözden geçirip yeni ilâveler yaptıktan sonra 12 Şubat 1074 tarihinde tamamlamıştır. Eserini, 1077’de Bağdat’ta Halife Muktedî-Biemrillâh’ın oğlu Ebü’l-Kāsım Abdullah’a takdim etmiştir.
Araplara Türkçe’yi öğretmek amacıyla yazıldığı için toplanmış olan kelimeler, Arap sözlük sistemi üzerine dizilmiş, her kelime, içerisindeki sessiz harflerin sayısına göre vezin kalıplarına ayrılmıştır. Arap transkripsiyonuna bağlı kalınarak Türk dilinin ahengi yanında kelimelerin söylenişi de tespit edilmiştir. Kelimeleri açıklayan örnekler, çoğunlukla Türk atasözlerinden ve halk edebiyatı örneklerinden alınmıştır. Bu malzemeler arasında Türk folkloruna, inanışına, destanlara, hikmetlere, ağıtlara, tabiat tasvirlerini anlatan şiirlere yer verilmiştir. Kaşgarlı Mahmud, Türkçe olduğuna kesinlikle inanmadığı kelimeleri, lügâtine almamıştır. Ancak bütün bu dikkatine rağmen, Türkçe sanarak bazı kelimeleri eserine dâhil etmiştir. Eserine ilâve ettiği ilk Türk Cihân Haritası ile Kaşgarlı Mahmud, Türklerin yaşadığı sahalar ile bunların ilişkide bulunduğu milletlerin ülkelerini de tespit etmiştir. Kaşgarlı Mahmut bu eserinde, Türk dilinin mahiyetini, gramerini, ağızlarını, kelime bilgisini, yer adlarını ve terimlerini bin yıllık bir mazinin ürünü olarak günümüze taşımıştır.
Türkçemizin en önemli dil yâdigârlarından biri olan eseri bulma şerefi, daha önceden eser hakkında bilgi sahibi olan Diyarbakırlı bir kitap meraklısı Ali Emirî Efendi’ye aittir. Bugün elimizde bulunan nüshasının bir eşi daha yoktur. Hayatını vakfettiği kitaplarını milletine bağışlayacak kadar zengin gönüllü olan bu Diyarbakırlı şair ve yazar, kitapları uğruna evlenmekten bile vazgeçecek kadar kitap sevgisi ile doludur. İşte Dîvânü Lûgâti’t-Türk’ün bulunmasını onun bu tükenmez kitap sevgisi ve merakına borçluyuz. Bulunuş hikâyesini, onun hep çevresinde olmuş, sevgi ve güvenini kazanmış, Dîvânü Lûgâti’t-Türk’ü Arapça’dan çevirip ilk yayımını da yapan bir başka bilim dostu Kilisli Rifat Efendi’nin 1945’de Yeni Sabah gazetesinde “Bildiklerim” başlığı ile yayımladığı hatıralarından öğrenebiliyoruz. Nitekim eserin ilk yayını diğer bir ifade ile bilim dünyasına kazandırılması 1915-1917 yılları arasında Kilisli Muallim Rifat tarafından yapılmıştır. En son olarak da Besim Atalay tarafından üç cilt metin ve iki cilt de indeks olmak üzere yayınlanmıştır. (Ankara, 1939-1943).
Kaşgarlı Mahmut, dilini kaybeden bir milletin çok geçmeden hürriyetini de kaybedebileceği gerçeğini sezdiği için Türk dilinin düştüğü duruma duyarsız kalmamış ve Türkçe’yi savunma sorumluluğunu üstlenmiştir. Bu anlamda Türk topluluklarını bir arada tutacak en temel ögenin, kültürün temelini teşkil eden dil olduğunu eserinde her fırsatta vurgulamıştır. “Bütün Türkler” ifadesini sıkça kullanması da soy birliğine verdiği önemi açıkça göstermektedir. Divânü Lûgat-it-Türk, 11. yüzyıl Türk Dünyasının, kültürü, dili, edebiyatı, tarihi, sosyolojisi, folkloru, coğrafyasını eksiksiz denecek bir ölçüde gözler önüne seren ortak bir başvuru kitabıdır.