Alaş Orda Hareketi, 1917 Sovyet Rus Devrimi’nin ardından Kazak aydınlarının Kazak gazetesinin etrafında toplanmasıyla ortaya çıkan ve 5 Mart 1920 tarihinde resmen feshedilen bir harekettir. Alaş Orda, Kazakları tek çatı altında toplamak ve taleplerini daha etkili bir şekilde dile getirmek amacıyla ortaya çıkmıştır. Bu anlamda Kazak millî bilincinin gelişmesinde, muhtariyet ve devletleşme çabalarında, siyasi taleplerin dile getirilmesinde ve Sovyetlere karşı millî bir duruş sergilenmesinde önemli bir rol oynamıştır.
Kökleri Çarlık Rusya dönemine uzanan hareketin liderleri Alihan Bökeyhanov, Ahmet Baytursunov, Miryakup Dulatov, Eldes Omarov, Esenğali Turmuhamedov, Abdulhamit Jündibayev ve Azımbek Birimcanov’dur.
1917 yılında Alaş Orda’nın siyasi kanadı olarak Alaş Partisi kurulmuş ve parti programı Kazak Gazetesinin 21 Ekim 1917 tarihli sayısında yayımlanarak duyurulmuştur. Hazırlanan parti programı, Rusya’nın yönetim biçimi, Kazak muhtariyeti, temel hak ve özgürlükler, hukuk, din, vergi, işçi hakları, eğitim ve toprak meselesi gibi konuları içermiştir. Aynı yıl Alaş Hükümeti kurularak muhtariyet ilan edilmiştir. Hareketin liderleri süreç içerisinde zaman zaman Sovyet yönetimiyle temaslar kurarak kısmen işbirliği yapsa da bu girişimlerinden istenilen sonucu alamamışlardır.
5-13 Aralık 1917 tarihleri arasında Orenburg’da II. Genel Kazak Kurultayı toplanmıştır. Kurultayda, “Alaş Orda Muhtariyeti” adıyla muhtariyet ve “Alaş Orda Halk Şûrası” adıyla geçici bir hükûmet kurulması kararı alınmıştır. Alihan Bökeyhanov, Alaş Orda Muhtar Hükûmeti başkanı olmuştur. Hükümet Merkezinin geçici olarak Semey şehri olmasına karar verilmiştir.
Hükümetin aldığı önemli kararlar aşağıdaki gibidir:
1. Toprağa dayalı millî muhtariyet kurulacaktır.
2. Kazak-Kırgız eyaletlerini kapsayacak muhtariyetin adının “Alaş” olacaktır.
3. Muhtariyet sınırları içerisindeki yeraltı ve yerüstü kaynakları “Alaş Muhtariyeti”nin mülküdür.
4. Alaş Muhtariyeti’nin anayasası Bütün Rusya Kurucu Meclisi tarafından onaylanacaktır.
5. Kazak-Kırgızların arasında yaşayan azınlıkların hakları garanti altındadır. Her azınlık nüfusu oranında temsil edilecektir.
6. Alaş Muhtariyeti’ni iç savaşın getirmiş olduğu terör ortamından kurtarabilmek için, on üyesi Muhtariyet sınırları içerisindeki Rus ve diğer gruplardan olmak üzere, 25 üyeli “Geçici Alaş Orda Halk Şûrâsı” kurulacaktır. Alaş Orda’nın merkezi geçici olarak Semey şehri olacak ve vakit kaybetmeden Alaş Orda Hükûmeti, Kazak-Kırgızların yönetimini üstlenecektir.
7. Alaş Orda, milis kuvvetleri kurulması için etkili tedbirler almayı taahhüt etmektedir.
8. Alaş Orda, en kısa zamanda Alaş Muhtariyeti Kurucu Meclisini toplayacaktır.
9. Kurultay, Alaş Orda’ya borç alma ve diğer muhtariyetlerle görüşmelerde bulunma yetkisi vermektedir. Anlaşmalarda nihai karar Alaş Orda Kurucu Meclisi’ne aittir.
10. Alaş Orda Halk Şûrâsı, hazırlayacağı muhtariyet anayasasını Kurucu Meclis’e sunacaktır.
Milis kuvvetlerinin kurulması bilhassa önemli idi. Zira milis kuvveti olmadan muhtariyetin ve hükûmetin ayakta kalması ve iç savaş ortamında ülkeyi savunması imkânsızdı. Ancak Alaş Orda Hareketi, iç savaşın karmaşık koşulları, Kolçak hükümetinin olumsuz tutumu, Sovyetlerin baskıları ve vaatleri sonucunda dağılmış ve feshedilmiştir.
Alaş Hareketinin sona ermesi çeşitli gelişmelerin bir araya gelmesiyle meydana gelmiştir. Bunlar:
• İç Savaş Ortamı: Rusya’daki iç savaş ortamında, Alaş Orda Hükûmeti hem Beyaz Ordu hem de Kızıl Ordu arasında sıkışıp kalmıştır. Bu durum, hareketin zayıflamasına neden olmuştur.
• Kolçak Hükümeti’nin Tutumu: Amiral Kolçak’ın millî hükûmetleri yok etmek için başlattığı mücadele ve Bolşeviklere karşı aynı cephede yer aldığı Beyaz ittifaktan Es-Er (SR) Partisi ile Alaş Orda mensuplarına karşı menfi tutum içerisine girmesi, Alaş Orda’yı zor durumda bırakmıştır. Kolçak, Alaş Orda Hükûmeti’nin dağıtıldığını ilan etmiştir.
• Sovyetlerin Baskıları ve Vaatleri: Sovyetlerin baskıları ve millî hükûmetlerin muhafazası yönündeki vaatleri, Kazak ve Başkurt liderlerini Sovyetlere yaklaşmaya mecbur etmiştir.
• Alaş Orda’nın Sovyetlere Katılması: Alaş Orda, Beyaz Ordu ile bütün ilişkilerini keserek askerlerini dağıtması ve silahlarını Sovyetlere teslim etmesi hususunda anlaşmaya varmıştır. Bu durum, Alaş Orda’nın dağılma ve Sovyetlere katılma sürecini başlatmıştır.
Bahsi geçen gelişmeler fesih kararırın verilmesinde etkili olmuştur. Nitekim Kırgız (Kazak) Devrim Komitesi’nin (Kirrevkom) 5 Mart 1920 tarihinde kabul ettiği bir protokolle Alaş Orda resmen ve bütünüyle feshedilerek dağıtılmıştır. Hareketin liderlerinin akıbetine gelince, Alaş Orda Hareketi’nin dağıtılmasından sonra, hareketin liderleri Sovyet rejimi tarafından çeşitli suçlamalarla (“pantürkist”, “panislamist”, “ajanlık” gibi) “halk düşmanı” ilan edilerek yok edilmişlerdir.
Alaş Orda Hareketi, Türk dünyasının birlik ve beraberliği, bağımsızlık ve özgürlük mücadelesi ideallerini savunması açısından önemli bir yere sahiptir. Hareketin Türkistan coğrafyasındaki diğer Türk topluluklarıyla kurduğu ilişkiler ve işbirliği çabaları, Türk Dünyası için ilham kaynağı olmuştur.