1873 yılından günümüze kadar başarılı yetim çocuklarına verdiği kaliteli eğitimle Türk eğitim tarihinde önemli yer tutan Darüşşafaka Eğitim Kurumu’nun kurucusu olan Darüşşafaka Cemiyeti, Tanzimat döneminde Türk ve müslüman çocukların eğitim seviyesini yükseltmek için kurulmuş olan ilmî cemiyetler arasında ilk sivil teşkilatlanma örneği olan ve hizmetleri günümüze kadar ulaşan tek cemiyet olma özelliğini taşıyan Cemiyet-i Tedrîsiye-İslâmiyeadıyla ortaya çıkmıştır. Başkanlığını Yûsuf Ziyâ Bey’in yaptığı bu cemiyet, Gazi Ahmed Muhtar Paşa (sadrazam), Vidinli Tevfik Paşa, Sakızlı Ahmed Esad Paşa (sadrazam) ve Ali Nakî Efendi’den oluşan bir grup üst düzey bürokrat ve münevver tarafından 30 Mart 1864 tarihinde kurulmuştur.
Çalışmalarını sadrazamın himayesi altında yürüten cemiyet, ilk iş olarak Kapalıçarşı’daki esnaf çıraklarına yönelik bir okul açmıştır. Müfredatı üç sınıf olarak düzenlenen mektepte çıraklara okuma yazma, hesap, sosyal bilgiler ve temel dinî bilgiler öğreten bir program uygulanmıştır. Ayrıca talep eden memurlara mesai dışında matematik, geometri, coğrafya ve yazı dersleri verilmiştir. Bu mektepler Darüşşafaka’nın açılışına kadar devam etmiştir. Cem’iyet-i Tedrîsiye-yi İslâmiye’nin önemli çalışmalarından biri de çok sayıda telif ve tercüme kitap neşretmiş olmasıdır. Sayıları elli sekizi bulan bu kitaplar Darüşşafaka’nın yanında birçok resmî okulda ders kitabı olarak kullanılmıştır. Cemiyet, ayrıca 1867-1869 yılları arasında matematik bilimleri alanında Türkçe ilk bilimsel dergi olan Mebâhis-i İlmiye‘yi yayımlamıştır.
Cemiyet, Sakızlı Esad Efendi’nin müslüman yetimler için Paris’teki Prytanèe Militaire de la Flechè gibi bir okulun kurulabileceği tavsiyesi üzerine Dârüşşafakati’l-İslâmiye‘yi kurmuştur. Arsa bedeli olan Sultan Abdülaziz tarafından karşılanan okulun inşasına 16 Haziran 1868 tarihinde başlanmış, hayır severlerin desteği ile 24 Haziran 1873 tarihinde tamamlanarak eğitime geçilmiştir. Okula ilk aşamada sadece erkek yetim çocuklar kabul edilmiştir. Maarif Nezareti’ne bağlı okulların müfredatının üstünde bir eğitim programı uygulanan Darüşşafaka’nın müfredatında dinî bilgiler, fen-matematik, sosyal bilgilerle Arapça, Farsça ve Fransızca dil dersleri yer almaktadır. 1876 yılında yeniden yapılandırılan müfredatta ilk dört yıldan sonraki sekiz yıllık kısım Paris’teki kolej programına benzer şekilde düzenlenmiştir. Okulun son iki yılını oluşturan âlî sınıflar yüksek okul sayılmıştır.
Okul ilk devresinde (1873-1894) özellikle askerî okullardan gelen gönüllü öğretmenlerle çok kaliteli bir eğitim seviyesine ulaşmıştır. 1895-1903 yılları arasında oluşan sıkı denetim sebebiyle cemiyet yönetimi Darüşşafaka ile yeterince ilgilenememiştir. Buna bağlı olarak eğitim seviyesinin düşmesi üzerine 1903’te okul doğrudan Maarif Nezareti’ne bağlanmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra (1908) Cem’iyet-i Tedrîsiye okulun yönetimini yeniden devralmıştır
Cumhuriyet döneminde Tevhîd-i Tedrisat Kanunu’ndan sonra programı devlet okullarının müfredatına uygun hale getirilen okulun adı Darüşşafaka Lisesi olmuştur. Cemiyetin adı da 26 Nisan 1935 tarihinde Türk Okutma Kurumu olmuş, 3 Ocak 1953 tarihinde ise Darüşşafaka Cemiyeti olarak değiştirilmiştir. 1955 yılından itibaren İngilizce eğitime başlayan Darüşşafaka, 1971-72 eğitim öğretim döneminden itibaren karma eğitime geçmiştir. Fatih’teki tarihî binanın ihtiyaçları karşılayamaz hale gelmesi üzerinde okul, 1994 yılında Maslak’ta inşa edilen yeni yerleşkeye taşınmıştır.
Günümüzde de babasız veya anasız babasız fakir çocukları kabul eden Dârüşşafaka’nın ihtiyaçları hayır sever yurttaşların bağışlarıyla karşılanmaktadır. Okulda parasız yatılı öğrenim gören öğrenciler bunun karşılığında herhangi bir yükümlülükle bağlı değildirler. Öğrencilerin ders araçları ve giyim eşyaları da okul tarafından sağlanmaktadır. Bugün 600 civarında öğrencinin eğitim gördüğü Dârüşşafaka’dan çok sayıda ilim adamı, idareci, asker ve sanatkâr yetişmiştir.
Ulu Önder Atatürk’ün annesi Zübeyde Hanım, 28 Kasım 1921 tarihinde yaptığı 20 bin kuruşluk bağışla Darüşşafakalı öğrencilerin eğitimine destek olmuştur.Zübeyde Hanım’ın bağışının gereklerini özenle yerine getiren Darüşşafaka Cemiyeti, her yıl Kadir Gecesi’ne denk gelen gün, Ulu Önderimiz Aziz Atatürk ve silah arkadaşları, Darüşşafaka’nın kurucuları ile Zübeyde Hanım başta olmak üzere vefat eden bağışçılarının, Darüşşafaka’ya hizmeti geçenlerin ve bütün şehitlerimizin aziz ruhları için Kur’an-ı Kerim ve Mevlid-i Şerif okutmakta ve indirilen Hatm-i Şerif’in duasını yapmaktadır. Cemiyet temsilcileri ayrıca her sene, bir vefa örneği olarak kurucularını, Darüşşafaka’da İngilizce eğitime geçişin mimarı ve Yönetim Kurulu Eski Başkanı Fettah Aytaç’ı, mal varlığını ve kitaplarının gelirini cemiyete bağışlayan yazar Sait Faik Abasıyanık’ı, Darüşşafaka’dan yetişen matematik bilgini Salih Zeki’yi ve Darüşşafaka Cemiyeti Eğitim Komisyonu başkanlığı yapmış yazar Ahmet Mithat Efendi’yi mezarları başında anmaktadır.
