Dânişmend Gazi, Malazgirt Zaferi’nden sonra Anadolu’da kurulan ilk Türk devletlerinden biri olan Dânişmendlilerin kurucusu olmuştur. Kaynaklarda onun hayatı hakkında yeterli bilgi bulunamamış ve mevcut bilgilerin çoğunun ihtilaflı rivayetlerden oluştuğu düşünülmüştür. Kaynaklarda Dânişmend Gazi’nin asıl adı, “Melik-i Muazzam Dânişmend Ahmed Gazi (Taylû) b. Ali et-Türkmânî” şeklinde geçmiştir.
Dânişmend Gazi’nin ataları Hârezm bölgesinden gelmiş ve Selçukluların hizmetine girmiştir. Babası Ali Taylû, Selçuklu Devleti’nde muallim, müşavir, diplomat ve atabey olarak görev yapmış ve muhtemelen 1055 yılında İsfahan’da vefat etmiştir.
Dânişmend Gazi’nin, babası gibi bilge kişiliğinden dolayı “Dânişmend” lakabını aldığı belirtilmiştir. Dânişmendnâme’de ise asıl adının Ahmed olduğu, Battal Gazi’nin torunu olan Sultan Turasan ile yoldaş oldukları; ondan, gündüz savaşçılık, geceleri de dinî ilimler öğrenerek âlimlik mertebesine ulaştığı ve bundan dolayı da kendisine “Dânişmend” denildiği anlatılmıştır.
Dânişmend Gazi’nin Anadolu’ya gelişi yaygın görüşe göre Malazgirt Zaferi’nin hemen ardından, Sultan Alparslan döneminde olmuştur. Dânişmend Gazi önce Azerbaycan ve Arrân dolaylarında yerleşmiş, Türkmenlere muallimlik yaparken bir yandan da akınlar düzenlemiştir. Sultan Alparslan’ın 1064 yılındaki Kafkasya Seferi’ne katılarak Sultan’a kılavuzluk etmiş, bu sefer sırasında akıl, cesaret ve yiğitliğiyle Sultan’ın dikkatini çekmiştir. 1068’deki ikinci Kafkasya Seferi’nde de Sultan’ın yanında bulunmuştur. Malazgirt Savaşı’na katılmış ve zaferin kazanılmasında önemli rol oynamıştır. Hatta Dânişmend Gazi Sultan Alparslan’ın, düşman ordusunun kalabalıklığı karşısındaki endişesini gidermiş ve savaşın cuma gününe ertelenmesini tavsiye etmiştir. Bu tavsiyesi kabul edilmiş savaş cuma günü yapılmıştır. Zaferin kazanılmasından sonra Sultan Alparslan, Dânişmend Gazi’ye Sivas, Tokat, Amasya ve Kayseri dolaylarını fethederek yerleşmesi için iktâ vermiştir. Sultan, Dânişmend Gazi’yi, vergiden muaf tutmuş ve gelecekte fethedeceği yerlerin de kendisine ait olmasına izin vermiştir. Anadolu’ya gelen Dânişmend Gazi, Sivas’ı ele geçirmiş, harabe olan Sivas Kalesi’ni onararak, burayı bir üs olarak kullanmıştır. Daha sonra Amasya, Tokat, Niksar, Kayseri, Zamantı, Elbistan, Develi ve Çorum’u zapt etmiştir. Karadeniz Bölgesine yapacağı akınları için merkezini Sivas’tan Niksar’a taşımıştır. Ardından ordusunu üçe bölmüş, bir kısmını Ermenistan taraflarına akın yapmak üzere göndermiş, diğer kısımlarıyla ise Yeşilırmak havzasında fetihler yapmıştır.
Dânişmend Gazi’nin tarihi kişiliği hakkında bilgiler sınırlı olsa da efsanevi kişiliği Dânişmendnâme’de geniş yer bulmuştur. Dânişmendnâme, Dânişmend Gazi’nin ölümünden sonra, 1245 yılında sözlü anlatılardan toplanarak yazıya geçirilmiştir. Bu eser, Anadolu Türk Destanları içerisinde önemli bir yere sahip olmuştur. Destana göre Dânişmend Gazi, Battal Gazi soyundan gelmiş, yaklaşık 200 yıl yaşamış ve tamamıyla gaza ve cihat ideali taşımıştır. Ganimetlerden kendine pay almamış, beşte birini Halife’ye göndermiş ve geri kalanını gazilere dağıtmıştır. Dânişmendnâme’de onun iyi bir hatip, kahraman, veli, bilgin ve mutasavvıf olduğu, “alp-eren” ve “derviş-gazi” hâli yansıtılmıştır. Silah kullanmakta usta olduğu, kurnazlık ve kılık değiştirme gibi hilelerle düşmanı mağlup ettiği de belirtilmiştir. Kerametler gösterdiği, rüyasında fethedilecek yerleri gördüğü ve bir ejderhayı dua ederek yendiği de bu destanda yer almıştır.
Dânişmend Gazi’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, onun ardından beyliğin başına geçen Gümüştegin’in faaliyetleri sayesinde, Dânişmend Gazi’nin yaklaşık 1085 yılında, Niksar’da vefat ettiği ve buraya defnedildiği anlaşılmıştır.
